آرزوهای رضاشاه و اندیشه های راست دمکرات

اگر چپ نتوانست از دل آرمانهای آزادیخواهانه و عدالت جویانه خود که سالها بر آن پرپر زد و سوخت، هنوز یک اندیشه دمکرات و چپ بزایاند، اندیشه راست دمکرات در ایران اما از عمق آرزوهای بزرگ «رضاشاه» توانست آرمانهای آزادی و عدالت را از انحصار چپ به در آورد و به پشتوانه دانش و عملکرد خود، آن را سرلوحه احزاب راست دمکرات قرار دهد. چپ نه تنها نباید از این امر عصبانی شود و خونش به جوش آید و تمام تلاش و همت خود را برای کوبیدن و از میدان به در کردن راست دمکرات به کار گیرد، بلکه باید از آن برای زایش خود بهره گیرد. ایران بدون نیروی راست دمکرات هرگز گام در راه توسعه و پیشرفت سیاسی و اقتصادی نخواهد گذاشت، همچنان که در هیچ کشور دیگری چنین اتفاقی نیفتاد.

*****

مجله تلاش/ رضا شاهزمانی در فرهنگ سیاسی ایرانیان به این اکتفا می شد که احزاب، گروهها، جریانات و نظریه های «راست» را به مثابه حاملان و معرفان اندیشه های محافظه کار در برابر کمونیسم و سوسیالیسم تعریف کنند. هر چه خوب و قشنگ بود به «چپ» نسبت می دادند و هر چه زشت و بد بود در «راست» دیده می شد. مفاهیم والای انسانی مانند آزادی و عدالت اجتماعی در تیول چپ بود و راست هیولایی ضد آزادی و استثمارگر و استعمارپرست تصویر می شد. حال آنکه لیبرالیسم که بنیاد اندیشه راست را تشکیل می دهد و در عین حال سرچشمه تفکر آزادیخواهانه چپ نیز هست، چهارصد سال پیش در اروپا شکل گرفت و جریانات راست در این سوی جهان با پیشینه فکری پربار توانستند در قرن بیستم بار سازندگی کشورهای خود را بر دوش کشند. برای نمونه در آلمان پس از جنگ جهانی دوم سالهای طولانی تفکر راست قدرت دولتی را در دست داشت و بیشترین سازندگی و تحولات پس از جنگ در این کشور، البته به یاری و پشتیبانی آمریکا، توسط حزب دمکرات مسیحی و رهبران برجسته آن صورت گرفت.
سیر تاریخ و دگرگونی های سیاسی و اجتماعی به ویژه در دو دهه پایانی قرن بیستم نشان داد که تنوع تفکر سیاسی چنان دامنه ای دارد که نه تنها راست، بلکه چپ را نیز نمی توان در یک یا دو جمله و با این یا آن ویژگی تعریف کرد. سبزها، راستهای افراطی، بنیادگرایان اسلامی و میانه روهای اسلامی بر دو قطب «راست» و «چپ» افزوده شدند و آن را به طیفی رنگارنگ تبدیل کردند که از سیاه بنیادگرایی و نئونازیسم تا سفید سبزهای صلح دوست را در بر می گیرد. در برخی موارد تداخل و جابجایی برخی از سیاستهای عملی سبب می شود که در این طیف شاهد رنگهای ترکیبی نیز باشیم. بارزترین مثال این تداخل را می توان در همگامی سیاه تا سفید در ماههای پیش از آغاز جنگ عراق در زمستان ۲۰۰۳ و در اعتراض به این جنگ دید.
ولی پیشینه راست و چپ ایران نه از نظر تاریخی و تشکیلاتی، بلکه از نظر تفکر و فلسفه سیاسی به کجا می رسد؟ نه بنیانگزار این حزب یا آن جریان، بلکه متفکران اندیشه چپ و راست در ایران کیانند؟ راست دمکرات از کی ظهور کرد و چپ دمکرات کجاست؟ این ها پرسش هایی است که مدعیان اندیشه و فعالیت سیاسی باید به کند و کاو در آن پرداخته و پاسخ های در خور به آن بدهند. معمولا این گونه است که وقایع نگاری یا چگونگی تأسیس و فعالیت این یا آن تشکیلات و تاریخچه های نحیف به جای تعریف تفکر قرار می گیرد. در پاسخ این پرسش که چه تفکری و چه فلسفه سیاسی پشت این یا آن جریان خوابیده است جز با عناوینی چون «طرفداری از مبارزه چریکی»، «کمونیسم طرفدار شوروی» و یا «احزاب فرمایشی» روبرو نمی شویم که البته بیجا نیست چرا که در واقع تفکری نیز وجود نداشته است. سر تا سر، دنباله روی، الگو برداری و یا وابستگی محض به دستگاه دولتی و یا به کشورهای دیگر بوده است و کیست که نداند دنباله روی و الگوبرداری و وابستگی نیازی به تفکر ندارد. آیا یکی از دلایلی که اپوزیسیون آزادیخواه ایران در طول ۲۵ سال نتوانسته است در برابر یک حکومت قرون وسطایی صفوف خود را بیاراید در همین عدم تفکر و نبود فلسفه سیاسی نیست؟ آیا در این نیست که آنچه هم وجود دارد، نادیده گرفته می شود؟ آیا در این نیست که جریانات چپ نه تنها برای تکوین نظریه چپ دمکرات تلاش نمی کنند، بلکه همچنان به گذشته پر اشتباه و لاغر خود افتخار و همچنان با رژیم گذشته مبارزه می کنند؟!
اگر چپ ایران نتوانسته اندیشه پردازی را در خود پرورش داده و از میان خود برکشد که بتواند اندیشه چپ دمکرات را در ایران تئوریزه کند، در عوض راست دمکرات در طول سالیان چهره هایی را پرورش داده که شاخص ترین آنان داریوش همایون است او معتقد است:
«رویه معمول در کشورهای عقب افتاده و رژیم های غیردمکراتیک که انتشار اخبار کارهای بد و نه خود آن کارها را مجازات می کنند، در حکم راندن جامعه به اعماق فساد و عصیان است. بدکاران بی پروا نیروی کار ملت را به هدر می دهند و سراسر اجتماع را خدمتگزار منافع خصوصی خود می سازند و به مردم نیز اجازه داده نمی شود آنها را رسوا کنند. نتیجه، ایجاد یک فلسفه به کلی غیر اخلاقی در اجتماع است که از حکومت ناکسان ناشی می شود» وی انجمن ها و شوراهای شهر و محل را در کنار مطبوعات و احزاب مهمترین عامل مشارکت مردم در امر حکومت می داند و می نویسد: «وقتی مردم بتوانند با ورقه های رأی، خود را از حکومت های بد رهایی بخشند، طبعا به فکر وسایل دیگر نمی افتند… انتخابات آزاد آخرین درمانی است که برای سرخوردگی و یأس مخرب افراد مردم از یک طرف و آمادگی آنها برای اقدامات انقلابی از طرف دیگر می توان یافت».
لیکن آنچه در این اظهار نظر بیشتر برای ما مهم است زمان بیان و انتشار آن است. همایون این سخنان و مشابه آن را نه دیروز و امروز و نه درباره اصلاحات در جمهوری اسلامی، و نه پس از وقوع انقلاب اسلامی و نه حتا در سال ۱۳۵۶ و در «فضای باز سیاسی» آن دوران، بلکه زیر عنوان «تحول تدریجی» در دی ماه ۱۳۳۹ در روزنامه اطلاعات نوشته است. داریوش همایون یکی از صدها «بچه های رضاشاه» است که علینقی عالیخانی در خاطرات خود به آنها اشاره می کند. خود عالیخانی نیز که در دوران سه نخست وزیر، اسدالله علم، حسنعلی منصور و امیرعباس هویدا وزیر اقتصاد و مدتی نیز رییس دانشگاه تهران بود از همان «بچه ها»ست که نماینده تفکر لیبرال در زمینه اقتصاد بود. «بچه های محمدرضا شاه» اما دنباله رو کسانی شدند که اصولا با تفکر سیاسی و فلسفی بیگانه بودند و آنچه می خواندند و یا می آموختند بیشتر به شوخی شباهت داشت که نمی توانست سرانجامی غم انگیز نداشته باشد.
اگر چپ نتوانست از دل آرمانهای آزادیخواهانه و عدالت جویانه خود که سالها بر آن پرپر زد و سوخت، هنوز یک اندیشه دمکرات و چپ بزایاند، اندیشه راست دمکرات در ایران اما از عمق آرزوهای بزرگ «رضاشاه» توانست آرمانهای آزادی و عدالت را از انحصار چپ به در آورد و به پشتوانه دانش و عملکرد خود، آن را سرلوحه احزاب راست دمکرات قرار دهد. چپ نه تنها نباید از این امر عصبانی شود و خونش به جوش آید و تمام تلاش و همت خود را برای کوبیدن و از میدان به در کردن راست دمکرات به کار گیرد، بلکه باید از آن برای زایش خود بهره گیرد. ایران بدون نیروی راست دمکرات هرگز گام در راه توسعه و پیشرفت سیاسی و اقتصادی نخواهد گذاشت، همچنان که در هیچ کشور دیگری چنین اتفاقی نیفتاد.
چرا چنین شد؟ چرا چپ در جا زد و راست بدون آنکه «سابقه مبارزاتی» داشته باشد، توانست به یک نظریه منسجم سیاسی دست یابد و به فلسفه سیاسی لیبرالیسم مجهز شود؟ بهتر است به آرمانهای رضاشاه نگاهی بیفکنیم که گمان نمی رود هیچ چپ عاقل و بی غرضی با آنها مخالفت داشته باشد.

رضاخان میرپنج از سربازی تا پادشاهی
از آنجا که برخی به اشتباه روز کودتا را با آغاز پادشاهی رضاشاه یکی می دانند، یادآوری می شود که بین این دو چهار سال فاصله بوده که در این مدت رضاخان به عنوان فرمانده کل قوا، وزیر جنگ و رییس الوزرا به سرکوب آشوبهای منطقه ای در شمال و جنوب و مرکز ایران مشغول بود و احمدشاه قاجار در فرنگ عیاشی، و برای ساقط کردن دولت ایران و کمک به خزعل و سران فتنه گر ایلات از خارجیان پول گدایی می کرد. رویدادها بدین ترتیب بود: روز سوم اسفند ۱۲۹۹ رضاخان میرپنج با یک کودتا دولت سپهدار اعظم را ساقط کرد. روز ششم اسفند احمدشاه سیدضیاء الدین طباطبایی را به ریاست وزرا منصوب نمود. رضاخان به فرماندهی کل قوا رسید و سردارسپه شد. پس از چند ماه رضاخان وزیر جنگ گشت. تا زمانی که رضاخان به پادشاهی برسد، به ترتیب قوام، میرزا حسن خان پیرنیا مشیرالدوله، دوباره قوام، حسن مستوفی الممالک، دوباره مشیرالدوله، و آنگاه از تاریخ چهارم آبان ۱۳۰۲ خود رضاخان سردارسپه به فرمان احمدشاه رییس الوزرا بودند. گفتنی است که رضاخان و مصدق در دولتهای مختلف همکار و یکی وزیر جنگ و دیگری وزیر امورخارجه و یا داخله بود. در روز ۱۸ فروردین ۱۳۰۳ رییس الوزرا رضا از کلیه مشاغل خود به دلیل تحریکات و دسایس عمال بیگانه استعفا داد و به رودهن رفت. روز بعد عده ای از وکلای مجلس، نمایندگان روحانیون و بازرگانان و اصناف مختلف به رودهن رفته و از طرف ملت از وی خواستند به مقام و وظایف خویش بازگردد. سردارسپه بازگشت تا روز نهم آبان ۱۳۰۴ که مجلس پنجم پایان سلسله قاجاریه را اعلام کرد و حکومت موقت به ریاست سردارسپه تشکیل شد. در ۲۱ آذر ۱۳۰۴ نخستین مجلس مؤسسان مشروطه، سلطنت را به رضاشاه سپرد. پیش از آن، یک سال پس از کودتای ۱۲۹۹ رضاخان سردارسپه در یک اطلاعیه اعلام کرد: «با کمال افتخار و شرف اعلام می کنم که مسبب کودتا منم. سوم حوت کودتایی بود که به وسیله من انجام یافت و فکر آن دفعتا و یکباره به مغز من خطور نکرد، بلکه دیدن حال زار برادران و خواهران ایرانی خصوصا نفرات قشونی مرا وادار کرد که دست به کودتا بزنم».
کتاب «سفرنامه خوزستان و مازندران رضاشاه» در شهریور ۱۳۸۳ در آلمان توسط مجله تلاش به چاپ رسید. سفرنامه خوزستان در سال ۱۳۰۳ در زمانی که رضاشاه هنوز رییس الوزرا و وزیر جنگ بود و سفرنامه مازندران در سال ۱۳۰۵ پس از به سلطنت رسیدن وی نوشته شد. در سفر مازندران، علاوه بر فرج الله خان بهرامی، شاهپور محمدرضا ولیعهد و علی دشتی نماینده مجلس و مدیر روزنامه شفق سرخ نیز او را همراهی می کردند. داریوش همایون در چاپ جدید بر آن پیش گفتار نوشته و توضیح داده است که این کتاب در همان سالها بطور محدود چاپ و نایاب شد. آنگاه در میانه دهه پنجاه یک بار دیگر به چاپ رسید. سفرنامه ها گفتار رضاشاه و به قلم فرج الله خان بهرامی رییس دفتر وی است. سفرنامه خوزستان به فتنه شیخ خزعل در جنوب و توطئه های انگلیس پرداخته و سفرنامه مازندران مصائب و مشکلات ایران را برای رسیدن به قافله تمدن و پیشرفت تصویر می کند. بهتر است آرمانهای انسانی را که با همه اشتباهاتش خدمات بی نظیری به ایران کرده است و به نفرت و کینه او را «قلدر» و «بیسواد» نامیده اند، از زبان خودش بخوانیم:

درباره جمهوری:
پس از سرکوب خزعل، در راه بازگشت از خوزستان و عراق در قزوین تلگرافی به دست او می رسد: «حاج شیخ عبدالنبی که از مجتهدین فاضل تهران است، به خیال اینکه بعد از توطئه آخوندها بر ضد جمهوریت و بر خلاف من و پس از اقدامات شرم آوری که غالب آقایان از راه منفعت طلبی یا از فرط بی فکری و بی مغزی مرتکب شده بودند، مبادا هنگام ورود به تهران در صدد تدمیر و تنبیه آنها برآیم، تلگرافی به من نموده و خواهش کرده بود که نسبت به علمای تهران طریق موافقت پیموده، ملاطفت خود را دریغ ندارم و در ورود به مرکز که علما دیدن خواهند آمد، ایشان را بپذیرم. من که به سبکسری و نفع خواهی این طایفه از قدیم و جدید آشنایی کامل دارم، و همیشه نسبت به اقدامات آنها بی اعتنا بوده ام، این بار دعوت شیخ را که شخصی بی غرض بود و لیاقت داشت که لفظ روحانی در حقش اطلاق گردد پذیرفته و تلگراف مساعد مخابره کردم. این جواب مکمل ایدآل آنها شد، تصور نمی کردند با وجود آن مشکلات که تولید کرده بودند، باز من مدارا کنم».
وقتی به تهران می رسد نه تنها از جانب آخوندها که به شدت از بقای نهاد سلطنت دفاع می کردند، بلکه با اصرار گروه «منورالفکرها» نیز روبرو می شود:
«در میدان سپه ازدحام فوق العاده بود. حرکت ابدا مقدور و میسر نمی شد. از اتومبیل پیاده و بر اسب سوار گردیدم. این هنگام، همهمه مبهمی در میان مردم پیدا شد. هر چند درست مفهوم نمی گشت ولی بعد از پرسش معلوم گردید که طبقات منورالفکر تهران به پاداش فتح خوزستان و سایر خدمات من و برای جبران مذلت صد و پنجاه سال سلطه قاجاریه، عهد کرده اند که چون من به میدان سپه رسیدم اتومبیلم را به دوش کشیده، یکسر به عمارات سلطنتی ببرند و همان روز تاج و تخت را به من تفویض کنند. این اقدام را که ناشی از احساسات طوفانی ملت بود غیر معقول دیده، امر قطعی دادم که هر کس به چنین کاری مبادرت کند، به تنبیه و سیاست سخت دچار خواهد شد. بعد از این فرمان، همهمه مردم به تدریج خاموش گردید و کم کم آهنگ نا امیدی و حرمان به خود گرفت».
شیخ خزعل نیز در نامه ای به ثقه الاسلام میرزاعبدالحسین نجل آیت الله شیرازی به سردارسپه «تهمت» برقراری جمهوری می زند: «… بر امور به طوری استبداد به خرج داده که نظیر آن دیده نشده، به این هم اکتفا ننموده به جمهوریتی که از آن جز اخلال در احکام دین و تغییر مذهب جعفری به طرق بلشویکی و امثال آن چیز دیگری مقصود نداشتند، شروع به مقدمات اعلانش نمودند»

درباره دخالت اجنبی:
«مزاج ایرانی یکصد و پنجاه سال است که با تمام معنی و مفهوم مسموم گشته و باید فکر کرد که چه تزریقات سریع الاثری باید پیدا کرد که این مریض مسموم یکصد و پنجاه ساله را بهبودی بدهد. یکی از آن سموم مهلک، رخصتی است که لاابالیانه از دربار قاجار در مداخل مستقیم اجانب به امور داخلی این مملکت داده شده و تقریبا ظهور این خانواده مصادف می شود با مداخلات اجانب در کار این مملکت که شرح این قضیه مبسوط و تفسیر آن به عهده مورخین آتیه موکول خواهد بود. من فقط به ذکر این جمله مبادرت می کنم که در تمام ایام زمامداری خود به هر موضوعی که خواسته ام وارد شوم و به اصلاحی دست بزنم، فورا مداخله اجنبیان و اعتراضات آنان موجب تعویق امر و وقفه کار شده است».
«ژنرال قونسول انگیس از من وقت ملاقات خواست. پذیرفتم. وارد شد. از طرز دخول او به اتاق دریافتم که دیگر کار از رویه های معمولی خارج دیده و عصبانی شده اند. چون این حالت را مشاهده کردم، بر دقت افزودم. زیرا که معلوم بود در چنین حالتی اعماق قلب و نیات خفته خود را مکشوف خواهد داشت. بعد از نشستن بلافاصله مراسله ای به دست من داد و گفت «وزیر مختار انگلیس از بغداد مخابره کرده و مأموریت داده است که در شیراز تبلیغ کنم» در ضمن مطالعه اظهار نمود که «علاوه بر رساندن این مراسله مأموریت دیگری نیز به من داده اند به این قرار که اگر مدلول این مراسله را پذیرفتید، رسمیتی نخواهد داشت والا چون خزعل رسما تحت الحمایه دولت انگلیس است و ما مجبوریم از تحت الحمایه خود قویا مواظبت و محارست کنیم، ناچاریم که با شما نیز به طور رسمی وارد مذاکره شده و از ورود شما جلوگیری و از ورود قوای نظامی شما به خاک خوزستان ممانعت کنیم. انگلیس در خوزستان علاوه بر موقعیت سیاسی، وضعیت خاصی دارد. لوله های کمپانی نفت که در طول کارون کشیده شده، ممکن است در این لشکرکشی و منازعات صدمه ببیند. بنابراین هر پیشامدی که رخ بدهد، مسئولیت مستقیم آن متوجه دولت ایران و شخص شما خواهد گردید و ما مجبور به مدافعه و مداخله خواهیم شد». تلگراف نیز تقریبا حاکی از همین مطالب بود. فقط مطالب قدری نرمتر نوشته گشته و سعی شده بود که با نصیحت و اندرز قضیه خاتمه بیابد.
تلگراف را خواستم نگاه بدارم. قونسول اصرار کرد که من مأمورم فقط ارائه بدهم و شفاها مطلب را بگویم. مجاز نیستم تلگراف را بگذارم.
چون گوش من نظیر این صحبت را نشنیده است و عادت ندارم از هیچ کس این قبیل مداخلات را ببینم، حالتم تغییر کرد. آن نشاط و فرحی که در اول مجلس از دیدن احوال دیگرگون و عصبانیت قونسول به من دست داده بود، یکباره مبدل شد به یک تلخکامی و غضب فوق العاده که دنیا را در نظرم تاریک کرد. گویی از صدای این نماینده اجنبی تمام دستورها و اوامری که در ظرف یکصد سال از طرف بیگانگان به زمامداران این مملکت داده شده در گوشم طنین انداخت و سیاهکاری های اولیای امور گذشته یکی پس از دیگری در برابر چشمم گسترده شد و پرده ضخیم کثیفی تشکیل داد. این بار نوبت عصبانی شدن به من رسید. بدوا به قونسول گفتم:
«اما در خصوص لوله های نفت که بهانه این قبیل مداخلات عجیبه کودکانه قرار داده اند، من شخصا ملتزم و متعهد می شوم هرگاه از حرکت قشون و جنگ بدان صفحات صدمه وارد شود، شخصا غرامت بدهم. راجع به مذاکراتی که کردید، من جدا اعتراض می کنم و تذکر می دهم که اگر من بعد به این لهجه و به این طرز با من طرف گفتگو بشوید، ترجیح خواهم داد که رشته مناسبات خود را با تمام مأمورین دولت انگلیس پاره کنم. خوزستان یکی از ایالات ایران است و خزعل یک نفر رعیت ایران. اگر او خود را تحت الحمایه معرفی کرده، خائن است و من نمی توانم در این قبیل موارد لاقید باشم. لهذا اجازه نمی دهم که در حضور من اینطور صحبت بشود» و این کلمات را با تمسخر و استهزا گفتم. قونسول بیشتر از جا در رفت. تمام متانتی که در نژاد این قوم ضرب المثل است از دستش رفته، کاملا عصبانی گردید. من برای اینکه به او حالی کرده باشم که تندی و عصبانیت و تمام مأموریت ها و یا دداشت هایی که او حامل است به قدر بال مگسی مرا واپس نمی نشاند، در حضور خود قونسول، امیرلشکر را احضار کردم و با اینکه خیال داشتم سه روز دیگر در شیراز مانده و استراحتی بکنم، امر به حرکت دادم و گفتم تمام همراهان را مسبوق نمایند که فردا صبح به طرف خوزستان خواهیم رفت.
نمی خواهم بگویم که این امر و تصمیم من در این موقع در قونسول عصبانی انگلیس چه تأثیری کرد. ابدا انتظار نداشت که از یک رییس الوزرای ایرانی این طور مکالمه و این قسم تمرد بشنود و ببیند. در مدت صد و پنجاه سال عمال انگلیس عادت کرده بودند که هر سری را در مقابل خود خم شده بیابند، بلکه نقشه هایی را که اصلا جرئت تعقیب آن نمی رفت، از طرف اولیای امور ایران فراهم شده و استقبال شده ببینند، تا چه رسد به یک حکم قطعی و امر صریح».
«به نظر من خارجی خارجی است و همسایه همسایه. تا مشفق اند و بی طرف و خیرخواه، دست دوستی ما به جانب آنها دراز است و به محض اینکه در خانه ما سنگ بیندازند و آتش بریزند، تیر تنفر ما به سوی آنها گشاده خواهد شد».
«نمی دانم چه وقت این ملت عمقا عوض خواهد شد! کی می شود که افراد اهالی در مقابل تهدیدات، در برابر اتهامات، با یک میزان منطقی ایستاده و سقم را از صحیح تجزیه کنند! چهار سال است جان در کف نهاده شبانه روزی ۱۵ ساعت کار کرده و تحمل همه قسم سختی نموده و بالاخره مملکت را به این حالت امروزی رسانده ام. قشون خارجی را طرد، دست مداخله آنها را کوتاه و استقلال سیاسی مملکت را تثبیت کرده ام. هنوز جمعی پیدا می شوند که از یک خبر واهی به جنبش آمده و تصور می کنند من بعد از این همه زحمات و تجارب، تازه دخالت اجنبی را در امر مملکت خود پذیرفته و کار یک قطعه ایران با میانجیگری بیگانگان فیصله خواهم داد! خارجی چه حقی در خاک ما دارد؟ توسط در مصالحه، وقتی برای دولت بیگانه صورتی دارد که دو مملکت با هم جدالی داشته باشند و او را میانجی قرار دهند. خزعل یک نفر رعیت ایران است. فقط زمامداران ایرانی باید او را تنبیه کنند یا ببخشند… شخصی که مسئول امور مملکت خود است چرا باید تقاضاهای بیگانگان را بپذیرد؟ چه اجباری دارد؟ چه محرکی دارد؟ جز ضعف نفس. زمامدار وطن پرست باید قبلا موضوع را مطالعه کند. قوانین و حدود اختیارات خود و آن نماینده خارجی را کاملا تشخیص بدهد و آن وقت به اتکای حق و انصاف با جرئت و استظهار کامل سر بلند کرده و بگوید: «آقای ایلچی، جناب نماینده یک دولت عالم متمدن، چه می فرمایی؟ به چه حق، به چه سبب، با من که مسئول حقوق یک مشت مردم آسیایی هستم این طور صحبت می نمایی؟ از من که نماینده یک قوم شرقی کهن و تازه از دریای خونین انقلاب بیرون آمده، هستم چرا این تقاضاهای نامشروع و بی انصافانه را می کنی؟ از چه رو مایل به اختلال امور و در هم شکستن قوای مملکتی هستی که تازه می رود نضجی بگیرد؟»
«من که در میدان جنگ تربیت شده ام، همه چیز حتا سیاست را مثل گلوله توپ می دانم که به طرف شخص مبارز می آید. اگر ترس در دل راه دادی و عقب نشستی و به پناهی گریختی، کار تمام است و اگر با پیشانی باز و سر پرشور جلو رفتی، گوی از میدان ربوده ای».
«ترس همیشه برادر مرگ است، بلکه پدر مرگ زیرا که مرگ از ترس به وجود می آید. مأیوس و مرعوب یعنی مُرده! خارجیان همیشه این خُلق مرا امتحان کرده اند و در قضیه خوزستان نیز کاملا به تحقیق رسانیدند».
«بهت من از این بود که یک ایل قدیمی و نجیبی مثل بختیاری که در مرکز ایران قرنهاست بساط تنعمش گسترده بود و حقیقتا از نظر تاریخ و از لحاظ موقعیت جغرافیایی، ایرانی حقیقی باید تصورش کرد، با خارجیان قرارداد داشته، از آنها پول و تفنگ می گرفته و برای درهم شکستن قوای ایران، مانند چرخی از چرخهای معدن نفت، متحرک بلااراده بوده است.
تأسفم از این بود که یک دولت معظم و ثروتمند و متمدنی مثل انگلیس با وجود محبت همیشگی ملت ایران و با وجود سیاست متین و موافق و ملایم دولت من، مأمورینی به نقاط مهمه ایران فرستاده است که شب و روز کارشان طرح نقشه برانگیختن قبایل، وارد کردن قشون، تأدیه وجه، تسلیم اسلحه به طوایف، منع جریانهای اداری ایران، ضعیف ساختن قوای دولتی و وارد کردن خسارت و تلفات به خزانه مملکت و به قشون مملکت است»

درباره دربار قاجار:
«هنگام عزیمت به کرمانشاه در حوالی خرابه های سیاه دهن قزوین بعضی از ملتزمین رکاب او (احمدشاه) را از مسافرتهای متواتر به فرنگ تقبیح کرده بودند. اما شاه به رییس کابینه من و چند نفر دیگر صریحا گفته بود که او برای تماشای خرابه های سیاه دهن و غیره خلق نشده. هر روزی که در ایران باشد، یک روز از تماشای مناظر دلگشای نیس و پاریس عقب خواهد ماند!»
«مرحوم اعتماد السلطنه مرد صاحب نظر و متتبعی بوده، آثار و علائم و نوشتجات او را می پسندم. اخیرا در کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد که به دیدن کتابها مشغول بودم، کتابی مبنی بر یادداشتهای یومیه اعتماد السلطنه به دست من افتاد. بردم منزل و یکی دو شب به دقت مطالعه کردم. این کتاب دو جلد است و یادداشتهایی است که این شخص از گزارشات یومیه دربار نوشته و با خط زنش پاک نویس شده است. هر کس بخواهد وضعیت دربار ناصرالدین را بفهمد، بهترین نمونه آن همین دو کتابی است که اعتماد السلطنه نوشته است. کتابها را باید دید و آنوقت به خوبی فهمید که این مملکت چرا به این روز سیاه نشسته است. چرا گرد و غبار مذلت، فقر و مسکنت، تباهی و تبه روزگاری چهره آن را آزرده ساخته؟ چرا مراحل تنبلی و تن پروری و وقاحت و بی آزرمی و بی فکری و بی علاقگی و اجنبی پرستی اندام عده ای از سکنه این مرز و بوم را سیاه پوش ساخته است؟ چرا یک ثلث ایران از بدن مملکت مجزا و به دست اجانب داده شده و در تجزیه هر یک از قسمتها چه تأثری در دربار ظاهر و تا چه درجه به این تجزیه و تقسیم، با نظر لاابالی گری و بی قیدی و بی اعتنایی نگریسته شده است… تمام ایام زندگانی پادشاه وقت از دو کلمه خارج نمی شد: زن و شکار!
پنجاه سال صحبت زن و شکار حقیقتا تعجب آور است! پنجاه سالی که موقع نمو تمدن و علوم در اقطار عالم بوده و چنانچه به دیده تحقیق و تدقیق و موشکافی شود، نمو ترقی و تمدن در اروپا و آمریکا و مخصوصا در ژاپون مربوط به همین پنجاه سالی بوده که بشریت و مدنیت چهار اسبه به طرف تعالی و تجدد می دویده و دربار ایران در این ایام تمام فضایل خود را صرف امیال نفسانی می کرده است… چیزی که در یادداشتهای مرحوم اعتماد السلطنه بیشتر نظر مرا جلب می کرد این بود که تقریبا در آخر یادداشت هر روزی این عبارت را تکرار می کند: «شکر خدا را که هنوز زنده ام!» معلوم می شود فضیلت و تقوی، ذوق و قریحه، صنعت و ابتکار و علم و دانش اساسا مورد تکدیر و تدمیر دربار و صاحبان آن بوده است و این بیچاره کمتر روزی بوده که به زندگی خود مطمئن و امیدوار باشد».

درباره تمامیت ارضی و امنیت ملی:
«من نمی توانستم در مرکز مملکت بنشینم و ببینم که جراید بین النهرین و شامات، خزعل را امیر بالاستقلال خوزستان معرفی نمایند… از ذکر این حقیقت صرف نظر نمی کنم که با وجود این خودسری و شرارت خزعل و با وجود تلگرافی که به مخالفت من به مجلس شورای ملی مخابره کرده بود، با وجود آنکه در ضمن کلمات و نگارشات، عقاید وطن پرستانه مرا مجروح ساخته بود، معهذا بی میل نبودم که این موضوع طوری خاتمه پذیرد که منجر به اردوکشی و خونریزی نشود. به دو دلیل:
اول آنکه خزانه دولت تهی است و توانایی آن را ندارد که از عهده مخارج اردوی کاملی که من مجبور به تجهیز آن هستم برآید و چون در بودجه وزارت جنگ هم این وجوه پیش بینی نشده، تدارک آن مورث اشکال عمده خواهد بود.
دویم با وجود آنکه قسمت عمده عمر خود را در جنگ گذرانده ام، معهذا در این موقع راضی نبودم که نطع خونریزی در صفحه خوزستان گسترده شود، زیرا بالاخره غالب و مغلوب ایرانی هستند و هر نفری که کشته شود، عاقبت از نفوس این مملکت کسر شده است و قلبا مایل نبودم در ایران دو صف ایرانی متشکل و جنگ داخلی شروع شود و خارجیان دامن زن آتش این معرکه باشند و تماشا کنند. پس متظاهر به این عقیده گشتم که اگر خزعل مدلول تلگراف و شرارت خود را تکذیب کند و معذرت جوید، از تقصیر او صرف نظر خواهم کرد».
«مثل این است که در طبیعت من دشمنی غریبی بر ضد نا امنی ایجاد گردیده و من برای قلع و قمع اختلال کنندگان و سرکشان خلق شده ام. زیرا که بر من مسلم شده که اساس هر اصلاح و اقدامی در این مملکت علی العجاله بسط دامنه امنیت و آرامش است. مادام که مردم فراغت نداشته و از نعمت امن و راحت برخوردار نباشند، مجال آنکه به خود آیند و احتیاجات زندگانی خویش را درک کنند و در صدد چاره جویی برآیند نخواهند داشت».
«شب اول در اهواز- امشب موقعیت من خالی از غرابت نیست. تنها در قصر دشمن نشسته ام و میزبان من با چند هزار نفر مسلح که دارد، هراسان شده و به ساحل پای ننهاده، کشتی خود را در وسط کارون نگاه داشته است. مهمان یک نفر است و باید میزبان را با وجود قوای بسیاری که دارد امان بدهد. این ورود بی باکانه من به قلب دشمن و نترسیدن از یک شهر مسلح، بیش از هزار توپ و صد هزار قشون در مرعوب کردن خصم مؤثر شده است.
خزعل را هر چه دل داده و تحریک کرده اند، حرکتی ننموده است. نسیم شب، خروش شکایت آمیز کارون را که از بالای سد فرو می ریزد به اطراف پراکنده می نماید. این رود که چون از برداشتن مانع راه خود عاجز است و بیهوده زیر لب غرش خفیفی می کند، خیلی شبیه است به آن شیخ پیری که الان در کشتی خود نشسته و از پیدا شدن سدی در مقابل هوس جاه طلبی و امارت جویی خود می غرد و چاره ای جز سرافکندگی ندارد. صدای آرام رود کارون نمی گذارد از یاد شیخ غافل بشوم. این شیخ که به واسطه طول زمان اقتدار، تملق گویی اطرافیان و رنگ آمیزی مدعیان خاکها و آبهای عالم، سابقه خود را فراموش کرده و به هیج تنزل و اطاعتی معتاد نیست و این تمول و تمکن را موروثی پنداشته و در این اواخر میل تشکیل امارت مستقله را در دماغ او ایجاد کرده اند، امشب چه فکر می کند؟
این شخص وقتی که موقعیت یک هفته قبل خود را با امروز می سنجد، چه حالی پیدا می کند؟ هفته قبل، متنفذین و مقامات تهران را زرخرید خود می دانست، تمام قشون هند و نفوذ مستخرجین نفت را پشت سر خود می پنداشت، صفحه خوزستان را امارتی می دید از طرف شمال محدود به کوهستان بختیاری (و شاید نواحی اصفهان) و از طرف مشرق به خاک فارس، یعنی رود کارون را نهر کوچکی می دید که در میان خانه شخصی او در حرکت است و محض استفاده او از کوهرنگ سرازیر می شود و برای سلام به او می غرد و به قصد پایبوس او راه را کج کرده و به محمّره می رود… من در ظرف یک ماه چند صد فرسنگ را پیموده، کوه و دشت و دریا را درنوشتم و شخصا به میدان آمدم و هیچ چیز مرا از ورود به قلبگاه خصم باز نداشت. اینک من در اهواز هستم و او در میان رود کارون. عمارت امارتش فرو ریخت. کارون به یاد مظالم او دشنامش می دهد. هیچ قوه ای از داخل و خارج به فریاد او نرسید. هیچ جریان پلتیکی مجال نفوذ نیافت. مثل شاهین به سینه او چنگ فرو بردم. او را عفو کردم و فردا باید در خانه غصبی خودش از من رخصت یافته، خاضعانه بخشایش بطلبد و از مقام امارت به موقعیت یک نفر مرد زارع مطیع متمول تنزل کند. در مقابل چشمش مالیه، عواید دولت را جمع آورد، قشون، ولایت را نظم بدهد، گمرک در واردات و صادرات نظارت کند و عدلیه به عرایض مردم برسد. من حق دارم در این باب مبالغه کنم و بسط مقال بدهم زیرا که هر چند امر خوزستان به زودی خاتمه یافت، اما کاری خُرد نبود. این تنها شیخ محمّره نیست که مغلوب می شود بلکه تمام سرکشان ایران اند که در شخص خزعل معدوم می گردند. تنها خاک خوزستان نیست که دوباره با رشته های قوی به ایران اتصال می یابد، بلکه تمام بنادر جنوب است که بعد از سالیان دراز می فهمند صاحبی و مرکزی هست و قوه ای وجود دارد. این شکست تزریقات خارجی است در بنادر خلیج فارس، و این معرفی قدرت دولت است در سرکوبی متمردین و حفظ تجارت و مؤسسات خارجی و رعایت استقلال دولت در مقابل ملوک الطوایف».

درباره خرافات:
«محمدعلی میرزا بهترین جانشین شاه سلطان حسین، در موقع هجوم مجاهدین به تهران برای هلاکت ایشان، زنان حرم را به خواندن اوراد و اذکار به گلوله های خمیر و دادن به مرغها وا می داشت و بهتر از این، تاکتیکی در مغز تهی خود فراهم نمی دید».
در راه اهواز «پسر شیخ خزعل با چهره سیه فام در اتومبیلی نشسته و برای هدایت ما جلو افتاد. به خاطرم گذشت که همیشه راهنمایی غراب را مشئوم می دانسته اند و من امروز به مبارکی و با فتح و فیروزی طی مسافت می کنم و یادم آمد که اگر ناصرالدین شاه حاضر بود، و این خیال از ذهنش می گذشت حتما پسر شیخ را راهنما قرار نمی داد. اعتقاد او به اوهام و تطیر به حدی بود که روزی در موقع سان یک نفر سوار پیش آمد که بگذرد. اتفاقا کلاه از سرش افتاد. شاه این را به فال بد گرفت و از ادامه سان صرف نظر کرد. یقین دارم در این موقع نه فقط پسر شیخ را راهنما قرار نمی داد، بلکه از سفر خوزستان می گذشت. اما من هیچ وقت به این قبیل موهومات اعتقاد نداشته و شعر عنصری را همواره به خاطر می آورم که می گوید:
چو مرد بر هنر خویش ایمنی دارد رود به دیده دشمن به جستن پیکار
نه رهنمای به کار آیدش، نه اخترگر نه فالگیر به کار آیدش، نه فال شمار
مخصوصا محض مخالفت و بی اعتنایی به خرافات و اوهام در موقع حرکت از تهران، هر چند یکی دو نفر از همراهان، مرا به تأخیر یکی دو روزه موعظه کردند، نپذیرفتم و در ۱۳ عقرب حرکت کردم. این روز و این برج را برای سفر مناسب نمی دانستند و من اعتنایی به موهومات آنها نکردم. امروز هم که ۱۳ قوس است مخصوصا به من خاطرنشان کردند که از عزیمت به شهر اهواز خودداری نمایم».
«اعتقاد به اقبال و طالع از ضعف دربارها در این موارد رسوخ یافته است. این کلمات نقلی است که متملقین و خوشامدگویان در مجلس شاه و وزیر می پاشند و جز گمراه کردن زیرکان و سست عنصر کردن مستعدان نتیجه ای از آنها گرفته نمی شود. من معتقدم که اساس زندگانی بر عزم و اراده و جسارت و شهامت گزارده شده، منتهی از راه معقول و با پیش بینی دقیق».

درباره تملق و چاپلوسی و دروغ و دورویی:
«…تصمیم گرفتم که متملقین اطرافی خود را به چشم حقارت نگاه کنم و به وسائل مختلفه اصول تملق و چاپلوسی را که فرع عدم علم و صنعت و لیاقت ذاتی و ضعف نفس است، بر کنم. عزم کردم که دربار مملکت را از وجود متملقین که خطرناکترین و گمراه کننده ترین عناصرند، پاک سازم… اکثر مردم پیشرفت کار خود را در خوشامدگویی و مداهنه می دانند. من عملا و حقیقتا منافع خویش را در جسارت و شهامت و صراحت اخلاق و استقامت فکر تشخیص داده ام. یقین دارم بعدها نیز نتیجه این استواری رأی و راستی بیان و اندیشه، نصیب و عاید من خواهد گشت».
«من طبعا از اشخاص سخن چین و سعایت پیشه متنفر و منزجرم. [در اشرف (بهشهر)] فقط یک نفر شیخ نمام و متقلب پیدا شده بود که سپردم او را طرد نمایند تا نمامی و سعایت نیز در ضمن سایر اصلاحات به کلی از قاموس اجتماع ایران محکوم و معدوم شود».
«وکلای مذبذب مجلس نیز تلگرافات بلندبالا و با حرارت کرده و بعد از آن که خزعل را بر زمین افتاده دیدند، از لگد کوفتن بر سر او هیچ مضایقه ننموده بودند. واقعا این دورویی و خیانت که سیاسیون خودروی تهران آن را پلتیک می گویند، از جمله زشت ترین کارهای انسان است و به هیچ وجه شایسته یک نفر ایرانی نیست. ایرانی که در دنیا معروف است دروغگویی را معصیت کبیر و ذنب لایغفر می شمرده و حتا از خیال دروغ هم اجتناب می کرد، البته از این قسم اشخاصی که فکر و قولا و فعلا دروغ می گویند و فریب می دهند بیزار و متنفر است. در نظر من این مردمان پلتیکی یا سیاسیون دروغی، پست ترین افراد انسانی اند زیرا که به اسم سیاست و تعقیب نظریات عمیق پلتیکی مثل شریرترین و دزدترین مردم دروغ می گویند و دزدی می کنند. دزدی در اعتماد و حسن نظر مردم خیلی خطرناکتر از سرقت مال خلق است. کسی که دوست و رفیق خود را بدون هیچ گناهی به چاهسار بلا افکنده و خنده زنان پشت به او کرده و پیش می رود و چون از او بپرسند می گویند پلتیک پدر و مادر ندارد و یا سیاست برادری و رفاقت نمی فهمد، از حیوان هم پست تر است. این بدبختها حتا به خودشان هم بدی می کنند زیرا که بعد از مدتی نه دوست و نه دشمن به قول آنها اعتماد نمی کند و هیچ نقشه ای را تا آخر نمی توانند پیشرفت بدهند. این پناه بردن به پلتیک و دروغ و خیانت را سیاست نام گذاردن از ضعف نفس است. کسی که جرئت ندارد در مقابل دشمن یا در برابر خطر بایستد و بگوید این است عقیده من، این است تکلیف تو، همیشه به این قسم دورویی و خیانت مبادرت می ورزد و زود است که خداوند راستی و پروردگار درستی او را به کیفر خیاناتش می رساند».
«قطعا آن وحشی امی را زودتر می توان به اخلاق حسنه متخلق نمود تا یک نفر ظاهرفریبی را که یک عمر به دروغ و تزویر و مکر و حیله و ریب و ریا و تملق و چاپلوسی و بالاخره به بداخلاقی و بی شرفی معتاد گشته است… سالها نهال تذبذب و تزویر و چاپلوسی و دروغ را آبیاری کردند، من میوه آن را باید بچینم».

درباره عشق به وطن:
«جبال برف آلود ایران مدتی بود که نمایش داشت و افق بی تغییر عراق را چون دیواری جلیل و مزین به آسمان مربوط می ساخت. اما درشکه در رسانیدن ما به خاک وطن، مثل این بود که تعللی دارد یا شدت شوق، حرکت او را در چشم من کُند و تعلل آمیز جلوه گر می ساخت. مدتی هم که در گمرکخانه تلف شد بیشتر آتش اشتیاق مرا شعله ور گردانید. عاقبت به خاک ایران رسیدیم. چنان شور و سروری در من ایجاد گردید که بی اختیار از درشکه فرود آمده بر خاک افتادم و بر زمین بوسه دادم. در هیچ واقعه این قدر رقت نکرده بودم. خاک این سرزمین مقدس، گویی توتیایی بود که چشم انتظار کشیده ما را روشنی بخشید… از حب وطن راسخ تر هیچ ریشه محبتی در قلب انسان فرو نرفته است… به به از این نسیم سرد و برنده که از کوهسار ایران به دشت عراق می گذرد! به به از این اتلال و تپه و ماهورهای پراکنده که مرتع عشایر ایران را در سینه و دامان خود نشو و نما می دهند! به به از این رود حلوان «الوند» که دره های قصرشیرین و «قلعه سبزی» را می بوسد! فی الحقیقه هر چیز کوچک و بی اهمیتی که در موقع عادی ابدا نظر را جلب نمی کند، این هنگام چنان در برابرم چهره نمایی می نمود که مثل عزیزترین یادگارها همواره در نظرم مجسم خواهد ماند… خدا عمر بدهد که این وطن جذاب و عزیز را به قدری آباد کنم که حتا خائنان راحت طلب سست عنصر عیاش [کنایه به احمد شاه است] هم آن را ترک نگویند و خارجه را بر آن ترجیح ندهند».
«در مقابل آن جامعه ای که بلندترین مقام را به من مفوض کرده، و مرا مسئول نظم و عهده دار رفاهیت خود قرار داده است، من نیز موظفم که صیانت وطن را بر حفظ جان خود رجحان بدهم و بر همه ثابت و مستقر سازم که: همه چیز برای وطن.»

درباره نفت:
«در سال ۱۹۰۱ (شهر صفر ۱۳۱۹) امتیاز نفت تمام ولایات ایران به استثنای خراسان و استرآباد و مازندران و گیلان و آذربایجان به مستر ویلیان ناکس دارسی داده شده است که تا شصت سال به استخراج مبادرت ورزد و از عواید، صدی شانزده به دولت ایران سهم دهد. [رضا شاه در سال ۱۳۱۱ این قرارداد را بطور یکجانبه لغو کرد. اعتراضات شدید انگلیس با بی اعتنایی دولت ایران روبرو شد].
دارسی بدوا در قصرشیرین شروع به استخراج معدن کرد ولی به واسطه دوری راه و مصارف لوله کشی، دست بازداشت و در صدد فروش حق خود به سرمایه داران آلمانی برآمد. بحریه دولت انگلیس که کاملا به اهمیت نفت ایران برای جهازات خود پی برده بود، مانع از فروش شد و وسایل خرید سهام و تشکیل کمپانی را فراهم آورد و دولت انگلیس خود نصف سهام را برداشت. سپس در خوزستان مشغول کار شدند. هنگامی که باز می رفتند نا امید شوند، یکی از چاهها فوران عجیبی کرد و دریایی از نفت بیرون ریخت به قسمی که آلات و اشیاء غرق نفت و عمله جات مشرف به هلاک شدند. از آن وقت به بعد توسعه غریبی در کار داده اند. این امتیاز نیز از عجایب کارهای قاجاریه است. هیچ نکته جدی و عمیقی در امتیازنامه دیده نمی شود که دلالت بر تعمق و تفکر درباریان ایران داشته باشد، مگر یک نکته که خنده آور است. شاه و وزرای ایران بعد از گم کردن مرکوب به فکر پالانش افتاده و به کمپانی گفته اند چون دولت علیه از نفت «قصرشیرین» و «دالکی» و «شوشتر» سالی دو هزار تومان استفاده می کرده، و پس از این امتیاز از آن محروم خواهد ماند، باید مبلغ مزبور را کمپانی جبران نماید. مسیو دارسی هم حاتم بخشی کرده، و دو هزار تومان را علاوه بر حق الشرکه بر عهده گرفته است به خزانه عامره تقدیم دارد»

درباره عقب ماندگی مردم:
«اگر لرها به این طرز و اسلوب بی موضوع خو گرفته و نفهمند که در چه مرحله زشتی امرار حیات می کنند، من با نهایت دلسوختگی مجبورم که آنها را از این سرگردانی همیشگی خلاص کنم و برادران خود را به طرف تمدن و انسانیت سوق دهم… لرستانیها عموما از اول تا آخر باید رویه انسانها را پیش بگیرند. باید به تدریج قراء و قصباتی از خود درست کرده با کمال فراغت خاطر و آسایش خیال با عیالات خود به کار زندگی و تعالی و ترقی بپردازند. این رویه حالیه، همه آنها را نابود خواهد ساخت. به همین لحاظ و از روی کمال دلسوزی مجبور از افتتاح راه خرم آباد به خوزستان شدم و تمام طوایف باید از موقعیت خود استفاده کرده در عوض سرگردانی در بیابانها، شروع به مراوده با خوزستان و بروجرد و اطراف نموده از راه تجارت و مراوده، قدر زندگانی را بفهمند… از این به بعد اگر از کسی اقدام بی رویه ای ناشی شود، یا یک طایفه و عشیره ای در مقام تجاوز نسبت به هم برآیند، امر خواهم داد که آن طایفه را از صغیر و کبیر محو و نابود ساخته و همه را به سزای اعمال خود برسانند. از این به بعد گناه احدی عفو و اغماض نخواهد شد و این آخرین عفوی است که به متجاوزین خوزستان و اشرار لرستان داده می شود… اصول چادرنشینی و صحرانوردی و خانه بر دوشی باید وداع ابدی با ایران بگوید. این قبایل بلا استثناء چه بخواهند و چه نخواهند محکوم و مجبورند که آستانه مدرسه را ببوسند و از درب خروج مدرسه، وارد صحنه عمل و زندگانی شوند… در این حدود [اطراف شوش] هیچ اثری از تمدن دیده نمی شود. طرز زندگی اهالی به بهایم بیشتر شباهت دارد تا انسان». در روستاهای مازندران زیبا و موطن رضاخان وضع بهتر نیست:
«اساسا لباس ما و طرز راه رفتن و برخورد ما برای اهالی این حدود تازگی مخصوصی دارد و زنها بچه های خود را بغل گرفته در سر راه می نشینند که از تماشای اتومبیل و حرکت آن محروم نمانند. همین قدر که یکی از همراهان توجه به یک کلبه و قهوه خانه می کند، زنها و بچه های ده عموما و همین طور بعضی از مردها فورا فرار کرده و خود را در خانه های ده و یا گوشه ای پنهان می نمایند. مانند آنکه به یک موجود غیر منتظره ای برخورد کرده اند… این زن و مردی که در تصادف به یک نفر غیر محلی مشغول فرار هستند، غالبا عور و لخت و برهنه اند. آیا مافوق این وضعیت، بدبختی دیگری هم به تصور آنها می آید؟ اینها دیگر دارای چیزی نیستند که ترس و وحشت داشته باشند! دیگر از چه می ترسند؟»
«در کیاکلا چیزی که دقت مرا کاملا جلب کرد این بود که از تمام خانه های ده، تنها کوچه و درب خانه ای که جارو و تمیز شده بود، فقط دو سه خانه ای بود که ارامنه در آنجا سکنی داشتند و از اطفال ده نیز که در کوچه ها مشغول بازی بودند، فقط دخترهای کوچک این سه چهار خانواده ارامنه را دیدم که موهای خود را شانه زده اند. بقیه بچه ها تمام شبیه به اشخاصی بودند که در اعصار ماقبل تاریخ زندگی می کرده اند… منظره محصلین مدارس و چهره های بی گناه آنها از هر چیز بیشتر مرا متأثر می کند اما تأثری که پایه آن فقط بر روی شوق و آمال بزرگ گذارده شده است و بالاخره همین نسل است که باید غرور ملی و عرق وطن پرستی در دیباچه دفاتر زندگی آنها نقش بندد».
ولی در تهران هم بهتر از این نیست:
«اگر صلاح می دانستم در این سفرنامه که مربوط به مازندران است، شمه از گزارشات محلات جنوب تهران، نهضت های چاله میدانی و ابراز عقاید عمر و زید نوشته شود، مشاهده می شد که نور فکر اکثریت فعلی تهران چندان مشعشع تر از مازندران نیست».

در باره لزوم توسعه و پیشرفت:
«اقرار می کنم که در این راه، فقر فکری محیط، فقر خزانه مملکت، جهل و بی اطلاعی جامعه و از همه بدتر معتاد شدن افراد در طی سالیان سال به تحمل خواری و اعتیاد به تزویر و دروغ گویی و ریب و ریا و مجذوب ماندن به آقایی و سرپرستی اجانب، چنان کار را بر من دشوار و سخت ساخته بود که مشکل بتوانم از عهده توصیف و تشریح آن برآیم…
… من وطن خود ایران را به خوبی می شناسم. ایالات و ولایات و شهرها و قصبات مهم آن را تماما دیده ام و حتا در اغلب قراء و دهکده های آن بیتوته کرده ام. تصور می کنم احدی در ایران به قدر من به جزییات اخلاق و عادات و رسوم اهالی واقف و آشنا نیست زیرا افراد برجسته و مشخص آن را در هر ضلعی از اضلاع مملکت باشند، شخصا می شناسم و به اصول زندگانی، طرز تفکر، ایمان و عقیده، تخیلات و توهمات آنها واقفم. معهذا بعد از قبول سلطنت ایران، اولین سفری که در خاطر من نقش بست، مسافرت به مازندران بود به دو دلیل:
اول- تا راه مازندران به تهران باز نشود، تهران نمی تواند آسایش نعمت داشته باشد. مازندران است که بزرگترین روزنه اقتصادیات را به روی تهران می گشاید…
دوم- مازندران خانه من است. مسقط الرأس من است. احساسات و عواطف من طبعا به طرف مازندران صعود می کند و هزاران احساس و عاطفه هم طبعا از مازندران به طرف من در پرواز است…
تهران در مجاورت مازندران مانند مفلسی است در همسایگی گنج طلا… [در جای دیگر می گوید: «تهران را از روز اول برای مرکزیت و پایتخت انتخاب کردن، شاید مبتنی بر یک فکر عمیق نبوده و جهات مشخص و خانوادگی داشته است ولی فعلا که خواه ناخواه مرکز مملکت واقع شده، با هر وسیله ای هست، باید برای آن فکر رودخانه و آب سرشار کرد… ابرها مانند مرغهای عظیم الجثه در فضا حرکت می کنند و بر سنگها نشسته در خاک فرو می روند. اگر البرز اجازه می داد که گروهی از این مرغان بزرگ به فضای تهران هم بیایند، چه خرمی و انبساطی که در آن اراضی خشک تولید نمی شد!» اهالی مازندران بیش از پنجاه سال بعد سپاس خود را به این تعاریف با کمترین مشارکت در تظاهرات انقلاب اسلامی نشان دادند!] هیچ فراموش نمی کنم روزی را که برای بازدید اطراف راه و تعیین خط سیر، یکه و تنها تا دو فرسخی فیروزکوه آمده بودم. همین نقطه ای که فعلا پل فردوس ساخته شده و روزی صدها اتومبیل و مسافر از روی آن عبور می کنند. در تهران تصور می کردند که من به عمارت ییلاقی خود در شمیران برای رفع خستگی رفته ام. هیچ کس فکر نمی کرد یکه و تنها تا حدود فیروزکوه، راهی که هنوز ایجاد نشده و خیال ایجاد آن نیز هنوز از دماغ من تجاوز نکرده است، آمده باشم تا محل ساختمان پلی را تعیین کنم که عبور رودخانه از ذیل آن را تسهیل سازد و جاده را در بهار و مواقع طغیان آب از خطر سیل و خرابی مصون بدارد. تنها کسی که در این گردش با من بود، فرج الله بهرامی رییس دفتر مخصوص من بود که نهار مختصر مرا هم مشارالیه با مرکوب خود حمل می نمود.»
«هر کس به هر کاری گمارده می شود، باید به جزییات و دقایق آن امر مطلع گردد. خاصه پادشاهی که دامنه وظایف او حتا به سرحدات مملکت هم محدود نیست. در مملکتی که اهالی آن دچار رخوت و بی علاقگی و عدم رشد علمی و سیاسی باشند، هر شخص آگاهی را واجب است که به حدود کارهای خود اکتفا نکند و اصول فداکاری و مجاهدت را در تمام دقایق امور نصب العین خود سازد زیرا که در چنین ممالکی چرخ های مملکت با توازن و توافق کار نمی کند تا هر چرخی وظیفه خود را اجرا نماید و مطمئن باشند که سایر چرخ ها نیز کار و حرکت خود را انجام می دهند، در این صورت آن چرخی که در حرکت و در کار است، فی الواقع باید سایر ماشین های خفته و از کار مانده مملکت را هم به گردش در آورد.
به قوانین ثابته طبیعی هم اگر مراجعه کنیم، در ظاهر امر، جز حرکت و انرژی و تبدیل و تحول ـ که باز نتیجه حرکت است ـ چیز دیگری نمی بینیم و بالنتیجه، زندگی عبارت است حرارت و حرکت. بدین لحاظ حقیقتا جای هزاران افسوس و تحسر است که سکنه یک مملکتی پشت پا به قانون قطعی حیات زده، مختصر حرارت و حرکتی از آنها دیده نمی شود… افسوس جز سکوت و سکون و رخاوت و بی علاقگی چیزی در اطراف من نیست. البته در یک مملکت مشروطه، وزراء، وکلا، مأمورین دولت و سایر طبقات حدود معین و وظایفی دارند که قانونا موظف به اداره کردن حدود خود هستند. اما در ایران متأسفانه این طور نیست. سلطان مملکت باید هیئت دولت را به کار وا دارد، مجلس شورای ملی را هم به انجام تکالیف آشنا کند. تجار، ملاکین، شهرنشینان و حتا زارعین را هم به کار بگمارد. در تمام مدت شبانه روز نیز مواظب حدود و انجام وظایف آنها باشد والا همیشه همان حال رخوت و سستی و سردی و بی علاقگی و فورمالیته بازی که دیرزمانی است ادارات ایران نمونه برجسته آن محسوب شده اند، حکمفرما خواهد بود».
«اکثریت سکنه روی زمین همانهایی هستند که بر طبق مقتضیات محیط نشو و نما کرده و دایره عقول و افهام خود را از موازی خوردن و خوابیدن و راه رفتن و تأمین معاش کردن وسیع تر نمی بینند. من تصور می کنم که عقل و فکر برای غور در طبیعت، مجاهده، کوشش و تصمیم در دماغ انسان به ودیعت گذارده شده است. شبهه ای نیست که اقلیت مردم از عقل و فکر خود در غور و تحقیق استفاده می کنند. در بین آنها نیز اشخاصی دیده می شوند که از سعی و کوشش نیز امساک نمی ورزند. اما مرد مصمم کمتر در میان مردم وجود پیدا می کند. تصمیم گرفتن کار آسانی نیست و اجرای تصمیم چندین بار از اخذ تصمیم دشوارتر است. از اینجاست که یک نفر مرد مصمم قادر است که یک مملکتی را به تغییر ماهیت مجبور سازد. مرد مصمم تابع عوامل ظاهری طبیعت و مقتضیات محیط نمی شود. او محیط را به مقتضیات فکری خود مطیع و آشنا می سازد. اوست که یک مرحله ای از سعادت را به استقبال بشریت فرستاده، و یک قدم بشر را به طرف سعادت می راند و رهبری می کند».
«در ضمن این یادداشتها از تذکار یک موضوع مهمی که هیچ گوشی فعلا در ایران طاقت شنیدن آن را ندارد، خودداری نمی کنم:
امتداد خط آهن ایران و متصل ساختن بحرخزر به دریای آزاد و خلیج فارس جزو آمال و آرزوهای قطعی من است. آیا ممکن است که خط آهن ایران با پول خود ایران و بدون استقراض خارجی و در تحت نظر مستقیم خود من تأسیس شود؟ آیا ممکن است که مملکت پهناوری مثل ایران از ننگ نداشتن راه آهن خلاص شود؟ آیا در این موقعی که دیگران در خطوط آسمان در طیران هستند و تمام اراضی آنها مشبک از خطوط آهن است، ممکن است که مملکت من هم از ننگ و عار بی راهی نجات یابد؟
آرزو و آمال غریبی است! خزانه مملکت طوری تهی است که از مرتب پرداختن حقوق اعضا دوایر عاجز است و این در حالی است که من نقشه امتداد خط آهن ایران را در مغز خود می پرورم، آن هم با سیصد کرور تومان مخارج و بدون استقراض!
باید دید که در پس پرده غیب چه مقدر شده است. البته من این فکر خود را به احدی ابراز نمی کردم، زیرا احدی با این فقر خزانه، این فقر جامعه و این وضعیت درهم و برهم تحمل استماع آن را نداشت و تصور آن از حدود مخیله هر کس خارج بود. معهذا دیروز که دشتی، مدیر روزنامه شفق سرخ به اتفاق بهرامی رییس کابینه من به دفتر اداری من در عمارت وزارت جنگ آمده بودند و من مشغول مطالعه نقشه جغرافیایی ایران بودم، این فکر خود را به آنها گوشزد کردم و هر دو را متذکر ساختم که اگر دست روزگار پیش بینی کاملی برای ادامه عمر من نکرده باشد، شما دو نفر شاهد باشید که امتداد خط آهن ایران یکی از آمال دیرینه من بوده و دقیقه ای از خیال ایجاد آن منصرف نبوده ام. هر دو به سلامتی من دعا کردند. صمیمانه هم دعا کردند. ولی من در چهره هر دو حس کردم که این آرزو را یک امر غیر عملی و فقط در حدود آمال و آرزو فرض کرده اند».
«خط آهن ایران باید البرز را بشکافد و از همین جا عبور کند. مسافرین اقصی بلاد اروپا و آمریکا باید از قله البرز و تونل های همین نقطه سرازیر شده و خاطره های خود را از تماشای مناظر ملکوتی مازندران بیارایند.
آیا انجام این آرزو و آمال محال و ممتنع خواهد بود؟ آیا به انجام آرزوی خود موفق خواهم شد؟».
«آیا روزی خواهد رسید که مردم ایران از همین راه پر محنت و پر مشقت [راه بهشهر به بندر گز] با یک وجد و نشاط و سهولت مخصوصی سوار قطار راه آهن شده و این مناظر دلفریب جنگل و دریا را منظر نگاه خود سازند؟ آیا روزی خواهد آمد که در این راه پرخطر و خفت آور، مردم ایران در عوض ساعتی نیم فرسخ، ساعتی هفتاد و هشتاد کیلومتر و در روی جاده شوسه حقیقی با اتومبیل های مجلل خود طی طریق نمایند؟ …حالا تمام آمال و آرزوی من در اطراف این دو کلمه سیر می کند: از تمدن قدیم و جدید، مدنیت مخصوص و جامعی تشکیل دادن، و ایران را به جانب آن مدنیت راندن و در سایه آن آرمیدن. آیا این آرزو و آمال سر خواهد گرفت؟ آیا عمر من کفاف بر آمدن این همه آمال و آرزو را خواهد داد؟ آیا برای قطع این راه مهیب و عمیق به قدر کفایت وسایل کار در دست خواهم داشت؟ آیا با این خزانه تهی و با این فقر فکری اهالی، تحمل این قدر محنت و مصیبت و مشقت ممکن است؟ واقعا خود من هم نمی توانم فکر بکنم!
قدر مسلم این است که دست قهار تقدیر امانتی را از لای خرابه ها، بدبختی ها، سیاه کاریها و سیاه روزگاریها بیرون کشیده و به دست من سپرده است. باید این امانت را از گرد و غبار و دود و کثافت منزه سازم. فکر این نزهت و صفای ثانوی است که فعلا عبور از این باتلاق، و تمام باتلاقهای اجتماعی را بر من آسان می کند. سعادت و آسایش و تنعم شخص من در آن است که ایران را از زیر این خرابه های سهمگین برکنار ببینم.
سعادت من آن وقتی است که غبار مذلت از چهره بی گناه این مملکت بشویم و آبروی از دست رفته او را به او برگردانم. منتهای آسایش و تنعم من در این است که حق مظلوم را از ظالم گرفته و ملت خود را ببینم که در امن و امان و آسایش زندگانی کرده و حقوق مادی و معنوی آنها، از تطاول و دستبرد هر صاحب نفوذ و هر صاحب اقتداری مصون بماند و مردم هیچ ملجاء و پناهی برای خود سراغ نگیرند مگر حق و قانون.
تمام لذت من در این است که تمام طبقات مملکت در مقابل قانون صورت تساوی به خود گرفته و امتیاز بر یکدیگر از راه تقوی و فضیلت باشد نه این امتیازات مسخره ای که تا به امروز مخصوصا در این یکصد و پنجاه سال اخیر چهره ایران و ایرانیان را سیاه و مکدر ساخته است.
چه لذتی بالاتر از این که اصول مداهنه و تزویر یعنی تملق و چاپلوسی در یک جامعه ای بمیرد و جای خود را بدهد به صراحت لهجه و تقوی و فضیلت و صفای قلب؟»
«کرارا گفته و باز تکرار می کنم که من به مدنیت جدید کاملا و بدون هیچ شبهه ای معطوفم، ولی هرگز مایل نیستم که از ایران قدیم و یادگارهای خوب آن سلب ماهیت نمایم. ایران من و وطن مقدس من از آن نقاطی است که روزی سرمشق تمدن بوده و بر زیر هر یک از خرابه های علائمی در اهتزاز است که افتخارت آن برای نسل ایرانی و نژاد ایرانی، قابل فراموشی و زوال نیست… دکترگوستاو لوبن طبیب و فیلسوف معروف فرانسوی راجع به تطورات و تبدلات ملل شرح زیبایی دارد که دشتی مدیر جریده شفق سرخ آن را از عربی ترجمه کرده بود و بهرامی رییس دفتر مخصوص من آن را چندی قبل به نظر من رسانید. من دستور دادم که خود مشارالیه از طرف من مأموریت طبع آن را بر عهده بگیرد و در مطبعه قشون با مخارج من آن را طبع نماید. مشارالیه نیز این مأموریت را انجام و کتاب مزبور را با کتاب دیگری موسوم به اعتماد به نفس که باز ترجمه آن مدیون به زحمات دشتی است، طبع و منتشر ساخت».
«از خداوند استعانت می طلبم که مرا به انجام آمال و آرزوهای خود که یکی از آنها تأسیس کارخانجات است در ایران، موفق فرماید».
«منورالفکرها و متجددین قوم به پوشیدن لباس اروپایی ابراز مباهات و شهرت می کنند اما هنوز یک نفر خود را نشان نداده که در یکی از رشته های علوم اروپایی احراز تخصص کرده باشد… تا ابد منفعل و شرمگین بمانند آن اشخاصی که ظرف صد و پنجاه سال تمام مملکت را فدای امیال نفسانی خود کرده، باب علوم و معرفت را از هر جهت بر روی اهالی مسدود و بالاخره آخرین سوغات تمدن اروپا را محدود کردند به یک واگون پودر و سرخاب!»

درباره حفظ طبیعت:
«برای چه این درختان عظیم را این طور لاابالیانه قطع می کنند؟ ذغال می خواهند؟ بسیار خوب! چرا به جای این درختها نهال تازه ای غرس نمی کنند؟ با این ترتیب ممکن است تمام جنگل این حدود از بین برود و تبدیل شود به یک قطعه خاک!… مگر این جنگلها (غیر از قطعاتی که متعلق به صاحبان معین است) مال دولت و مملکت نیست؟ خیر، اصلا دولت و مملکتی اخیرا در ایران نبوده که به این کلیات و جزییات دقت کند! والا چگونه می شد که هر ذغال فروشی با کمال بی پروایی مالیه مملکت را اینطور به عنوان ذغال آتش زده، با ثمن بخس به نفع خود بفروشد؟ اغلب این درختهایی را که این طور لاابالیانه قطع می کنند، چوبهای صنعتی است و قیمت آنها یک فصل مهم از خزانه مملکتی را تشکیل خواهد داد… جنگل های مازندران خاصه قسمت سوادکوه بر تمام نواحی بحر خزر ترجیح دارند. متأسفانه تا آنجا که اهالی دسترسی دارند به قلع و قمع آنها پرداخته و در غرس نهال هم توجه نمی کنند که این محصول گرانبها کم نشود. در ممالک دیگر با هزار زحمت و مخارج بی شمار غرس اشجار می کنند اما اهالی ایران در برانداختن جنگل های خود بر یکدیگر سبقت و پیشی می گیرند».

درباره عدالت اجتماعی:
«ملت عبارت از کیست و چیست؟ حقیقت ملیت و وطن پرستی از کجا ناشی می شود؟ … در یکی از کتابهایی که اخیرا در اروپا به طبع رسیده و ترجمه آن به دست من رسید مؤلف چهار شرط اصلی و چند شرط فرعی را قید می نماید که بدون وجود آنها اساس ملیت و قومیت هیچ وقت آنطور که لازم است مستحکم و مستقر نخواهد ماند. یکی از آن چهار شرط اصلی همین اراضی و زمین است که باید آحاد اهالی را به آن علاقمند ساخت. علی ای حال، از سپردن اراضی به دست خورده مالک صرف نظر نباید کرد. این یک اصلی است که همه جا باید از آن پیروی کرد. به همین لحاظ من خیال می کنم که باید خالصجات دولت را نیز بین رعایا تقسیم نمایم و با یک صورت منظمی امر به فروش آنها صادر نمایم زیرا در آن واحد سه نتیجه ثابت به دست خواهد آمد:
اول آنکه اراضی دایر و آباد می شود و طبعا مملکت آباد خواهد شد.
دویم اشخاص و افراد مقید به وطن پرستی و ملزم به نگاهداری خانه خود می شوند.
سوم امید و استظهار و عدالت که از شروط اصلی زندگانی بشر است در جامعه تعمیم خواهد یافت. من در اینجا بدون آنکه نظر خصوصی و شخصی به یک مملکت معینی داشته باشم چون از روی اصول و کلیات حرف می زنم، اینطور نتیجه می گیرم که با دلایل فوق و مقایسات فوق، مشکل می دانم در یک مملکتی که اصول اشتراک و کمونیسم حکمروایی کند، اصول وطن پرستی در آنجا ریشه بگیرد. زیرا اولا امیدی برای اشخاص باقی نمی ماند، و نبودن امید در انسان اول مرگ و خاتمه زندگی است. همه در مدار زندگی خود، بیش از یک دفعه حس کرده اند که انسان نا امید حتا حاضر به خوردن غذا و پوشیدن یک نیم تنه کهنه هم نیست و فقط از راه نومیدی و اضطرار است که مقدمات انتحار و خودکشی یک فردی آغاز می شود. ثانیا علاقه مادی از حیث خانه و آب و ملک و ضیاع و عقار برای کسی باقی نمی ماند که در موقع تجاوز بیگانگان و اتفاقات غیر منتظره، کسی ملزم به حفظ خانه و قوت لایموت خود باشد».
«پاسی از شب گذشته بود که به اطاق خود مراجعت کردم. شب ها را مطابق عادت معمول خود، تنها می نشینم. این هم از آن عاداتی است که از بدو طفولیت به آن معتاد شده ام. روی هم رفته بیشتر ساعات زندگانی یومیه من به تنهایی می گذرد. شب ها را عموما در اطاق خود تنها زیست می کنم. و عجب این است که به این تنهایی چون طبیعت ثانوی من شده، خوشوقت هم هستم. روزها را هم غیر اوقاتی که در دفتر اداری خود هستم، و اشخاصی نزدم می آیند، و یا بر سبیل لزوم کسی را می طلبم، بقیه را تنها، اعم از شهر و ییلاق، راه می روم و فکر می کنم. شب ها به واسطه سکوت طبیعت و نبودن سر و صدا بر تفکرات من افزوده می شود و غالبا ناراحت می شوم. از بدو جوانی به بیشتر از چهار ساعت خواب معتاد نشده ام. اگر حواسم مشغول نباشد و بتوانم چهار ساعت بخوابم، این چهار ساعت خواب طبیعی من است و به کلی رفع خستگی مرا می نماید. اما این اوقات بیش از سه ساعت خواب ندارم و در ورود به استراحتگاه باز غالبا قریب به نیم ساعت یا سه ربع در فکر هستم.
به وضعیات این مملکت از سر تا ته که نگاه می کنم، به جزیی و کلی اصلاحاتی که در هر رشته و هر شعبه باید به عمل آید و همین طور به مسئولیت خود در مقابل این همه خرابی که توجه می کنم، حقیقتا گاهی مرا رنجور می نماید.
هیچ چیز در این مملکت درست نیست. همه چیز باید درست شود. قرنها این مملکت را چه از حیث عادات و رسوم، و چه از لحاظ معنویات و مادیات خراب کرده اند. من مسئولیت یک اصلاح مهمی را بر روی یک تل خرابه و ویرانه بر عهده گرفته ام. این کار شوخی نیست و سر من در حین تنهایی گاهی در اثر فشار فکر در حال ترکیدن است.
مگر خرابی یکی، دو، ده و هزار است که بتوان یک حد و سدی برای آن قائل شد. آیا کسی باور خواهد کرد طرز لباس پوشیدن را هم من باید به اغلب یاد بدهم؟ هنوز در ایام سلام که روز رسمی و دارای پروگرام معینی است، اشخاصی را می بینم که انصافا از حیث لباس، استحقاق عبور در هیچ خیابان و پس کوچه را ندارند. اغلب از وکلای مجلس شورا و وزراء که طبعا برگزیدگان جماعت هستند، هنوز لباس پوشیدن را بلد نیستند و من در حین انعقاد سلام و رسمیت جلسه باید حوصله به خرج داده و معایب اندام آنها را به آنها گوشزد نمایم.
چند روز قبل در تهران که برای سرکشی انبار غله و تأمین آذوقه شهر رفته بودم، شخصی را دیدم که با لباس خواب و زیر شلواری و پای لخت روی سکوی عمارت خود نشسته و به سیگار کشیدن مشغول است و زن و مردی را که از پهلوی او عبور می کنند، با نهایت لاقیدی می نگرد و ابدا خیال نمی کند که احترام جامعه مخصوصا زنها، برای هر فردی لازم است. مجبور شدم که از اتومبیل پیاده شده و با دست خود این عنصر بی ادب و غیر محترم را تنبیه نمایم.
اکثریت این مردم هنوز میل ندارند که درب عمارات خود را جارو کرده، دو قدم از زباله های منزل خود دورتر بنشینند.
صرف نظر از ادوار انحطاط و غلبه های عرب و مغول و غیره، یکصد و پنجاه سال است که عده ای از افراد مملکت در سر حد اعلای فساد اخلاق نشو و نما کرده و به آن انس و خو گرفته اند. در بحبوحه این مذلت است که من باید رقابت بین المللی را راجع به امور سیاسی و اقتصادی مملکت خود فکر کنم. حقیقتا گاهی این افکار گوناگون برای خود من هم خنده آور می شود.
همه چیز را می شود اصلاح کرد. هر زمینی را می شود اصلاح نمود. هر کارخانه ای را می توان ایجاد کرد. هر مؤسسه ای را می توان به کار انداخت. اما چه باید کرد با این اخلاق و فسادی که در اعماق قلب مردم ریشه دوانیده و نسلا بعد نسل برای آنها طبیعت ثانوی شده است؟ سالیان دراز و سنوات متمادی است که روی نعش این مملکت تاخت و تاز کرده اند. تمام سلول های حیاتی آن را غبار کرده، به هوا پراکنده اند و حالا من گرفتار آن ذراتی هستم که اگر بتوانم باید آنها را از هوا گرفته و به ترکیب مجدد آنها بذل توجه نمایم.
اینهاست آن افکاری که تمام ایام تنهایی مرا به خود مشغول و یک ساعت از ساعات خواب مرا هم اشغال کرده است».

درباره جدایی دین از حکومت:
«… آنچه از همه مهمتر و غیر قابل عفو است، اختلاط سیاست است با مذهب که تمام سلاطین صفویه شریک در این اشتباهند و شاه عباس مخصوصا این اشتباه را خیلی غلیظ کرده است. اگرچه این اختلاط و امتزاج کاملا حکایت از ضعف قوای مرکز می نماید، ولی سلاطین صفویه به مناسباتی که در این سفرنامه جای ذکر آن نیست، تا یک درجه معتمدا یا از روی بی فکری و اشتباه این خلط مبحث را تعقیب و گاهی هم تشدید می کرده اند. دلایلی که شاه عباس و سایر سلاطین صفویه را در تعقیب این موضوع مهم بخواهند تبرئه نمایند، به نظر من وافی و رسا نیست. زیرا در قضایای تاریخی عمر یک نفر و عمر یک سلسله را نباید مأخذ قرار داد. بلکه عمر تاریخ را باید در نظر گرفت که اتخاذ یک تصمیم نارسا تا چه مدت و زمانی ممکن است یک جامعه و امتی را بیچاره و فرسوده نماید.
شبهه و تردیدی نیست که مذهب و سیاست دو اصل مقدسی است که در تمام موارد جزییات این دو اصل باید مطمح نظر زمامداران عالم و عاقل باشد و دقیقه ای از آن غفلت نورزند ولی اختلاط آنها با یکدیگر نه به صرفه مذهب تمام می شود نه به صرفه سیاست اداری و بالمآل در ضمن این اختلاط و امتزاج، هم مذهب سست و بلااثر می گردد و هم سیاست رو به تمامی و اضمحلال می رود. اگر چه ضربت این تصمیم مهلک را خود سلسله صفویه در زمان سلطان حسین بهتر از همه دیدند، مع هذا نتیجه این تصمیم غیر عاقلانه را نباید در دوره صفویه ملاحظه کرد، بلکه باید با تاریخ همراه آمد و تأثیرات آن را در ایام سلطنت قاجار تماشا نمود که پایه مذهب و سیاست بر روی چه منوالی چرخید و به چه فلاکتی منتهی شد.
آنهایی که مذهب و سیاست را مخلوط به هم نمایند هم انتظامات دنیا را مختل کرده اند و هم انتظارات آخرت را تخریب نموده اند. گاهی هم بالمره نتیجه، بر عکس مقصود به دست می آید یعنی روحانیون کشیده می شوند به طرف دنیا، و سیاسیون به طرف آخرت و این همان اختلالات عظیمه ایست که اصول زندگانی مردم را دچار تزلزل کرده، آنها را می راند و به جانب ریا و تزویر و دروغگویی و فساد و دورویی.
نتیجه این اختلاط ناصواب تا به این حد ممتد می شود که مثلا فلان مجتهد روحانی که کار اصلی او تصفیه اخلاق عمومی است ماهی هشتصد و پنجاه تومان از خزانه دولت می گیرد که عمارات سلطنتی را حلال نماید تا مردم مجاز باشند که در آنها نماز بخوانند. در عوض فلان وکیل مجلس شورای ملی، که وظیفه او ورود در سیاست اداری است، در پشت تریبون شمایل پیغمبر را باز می نماید که مردم به اسلامیت و آخرت پرستی او تردید نیاورند و او بر اثر این تزویر و تقلب مجال داشته باشد که علایق مادی خود را تأمین و بالاخره موقعیت او به هر درجه و پایه ای هست، دچار تزلزل و ارتعاش نگردد.
روحانی اولی در عوض قناعت و توجه به آخرت که عین تزکیه نفس است، فریفته دنیا و پول و ظواهر امور شده، ایمان و عقیده مردم را دچار شدیدترین تردید و اصول تقوی و پرهیزکاری را مجروح و لکه دار می نماید.
سیاسی دومی که باید اصول زندگانی دنیایی مردم را راهنمایی کند، می رود دنبال عوام فریبی و ریاگویی و تزویر و دورویی که این نیز به نوبه خود در سست نمودن ایمان عامه تأثیر بسزایی دارد.
دو سال قبل که سمت ریاست وزرا را داشتم و برای سرکشی به قشون به منطقه ای مسافرت کرده بودم، شیخ الاسلام آنجا را دیدم که جلوی مستقبلین افتاده و در تبریک ورود من بلاغت و فصاحت مخصوص به خرج می دهد ولی در تمام مذاکرات او کوچک ترین کلمه ای که بوی ایمان و اعتقاد و پرهیز و آخرت از آن استشمام شود، از دهان او شنیده نمی شد. در ضمن معلوم کردم که این شخص بدون اجازه و فرمان، لقب شیخ الاسلام را برای خود تخصیص کرده است. دلیل این تقلب را از او مؤاخذه کرده بودند. جواب مضحکی داده بود، گفته بود: چون در تمام ایران شرط اول شیخ الاسلامی بی سوادی است، من که بالمره سواد خواندن و نوشتن ندارم، لهذا از تمام شیخ الاسلام ها شیخ الاسلام ترم!…
…فلان رییس که در مرکز سیاست مملکت قرار می گرفت، صراحت لهجه را عمدا در خود خفه می کرد، و بر خلاف معتقدات خود متظاهر به آخرت پرستی می شد و عوام فریبی را ترویج می کرد. فلان وزیر و فلان رییس الوزرا که رسما و وجدانا مأمور انتظام ادارات و اصلاح دنیای ایران بودند، دم از آخرت و هول قیامت می زدند و با ریش و عبا و طرز لباس در قلوب عوام تهیه منزل می کردند. اما فلان معمم ظاهرالصلاح که دیگر احتیاجی به تهیه این مقدمات نداشت، مخفیانه عیش شبانه و بانگ نوش نوش به استقبال آخرت می فرستاد و به کلی مجذوب می گشت به آن نکاتی که در قاموس تقوی و پرهیزکاری و ایمان و اعتقاد به خدا و رسول هنوز فهرستی برای آن تدوین نشده است».

*****

چرا برای برای پرداختن به اندیشه راست دمکرات به آرمانهای رضاشاه نقب زدیم؟ زیرا رضاشاه بود که پیاده کردن برنامه مشروطه خواهان را آغاز نمود. آن هم نه از زمانی که به پادشاهی رسید، بلکه چهار سال پیش از آن و هنگامی که به فرماندهی کل قوا و سپس به رییس الوزرایی رسیده بود. فراموش نکنیم که انقلاب مشروطه یک انقلاب ملی و راست گرا بود! انقلابی که شعار آزادی و تجدد را در سر لوحه خود داشت و در سایه آن نیروهای دمکرات و سوسیالیست زاده شدند. آرمانهای مشروطه آرمانهای راست لیبرال بود و رضاشاه بود که تقریبا پس از دو دهه رکود پس از انقلاب مشروطه در جهت تحقق آنها گامهای عملی برداشت و به بخش عظیمی از آنها از جمله آزادی زنان، حقوق اقلیت های مذهبی، تأسیس مدارس و دانشگاه، ایجاد راه آهن و جاده و کارخانه جامه عمل پوشانید.
اگرچه رضاشاه تا به آخر به نظرات مستقل و لیبرال خود پای بند نماند و هر بار در تنگناهای سیاسی یا به سوی خارجی غلتید و یا در برابر ترقی خواهان قرار گرفت و حتا به سرکوب آنان پرداخت، لیکن چیزی بیش از سخن داریوش همایون در این زمینه که در پیش گفتار سفرنامه های رضاشاه آورده است، نمی توان گفت:

«او خود را دگرگون کرده بود و کشور را نیز سراپا دگرگون کرد اما آن گام اضافی را نتوانست رو به بزرگی بردارد. در تحلیل آخر، سنگینی واپسماندگی مادی و فرهنگی جامعه تازه بیدار شده از خواب سده ها بر او نیز افتاد و بدتر از همه توفان جنگ جهانی دوم ناگاه و نا آگاه در خودش پیچاند. سرنوشت تاریخی او از یک جنگ جهانی به جنگی دیگر ورق خورد. ولی با همه کاستیها و پایان غم انگیزش، چند رهبر سیاسی و چند کشور دیگر توانسته بودند در آن فاصله از چنان کارهای نمایان برآیند؟»

تابستان ۲۰۰۴

 

Share
This entry was posted in مقاله. Bookmark the permalink.

Comments are closed.