من به هر اندیشه ای احترام نمی گذارم!

در یک جامعه آزاد نیز وقتی احزاب افراطی به نهادهای قدرت راه پیدا می کنند، اهمیت و هشدار قضیه نه در انتخاب شوندگان، بلکه در رأی دهندگان آنان است. چگونه می شود این رأی دهندگان را از افراد و احزاب افراطی دور نگاه داشت تا نتوانند با قدرتی که به دست می آورند از دمکراسی سوء استفاده کنند؟ با احترام به اندیشه آنها؟! قطعا، نه! آنچه زیر نام «بردباری» در سال های اخیر در ایران شکل گرفته و تکرار گاه مبتذل «احترام به اندیشه یکدیگر» که عمدتا برای بستن دهان منتقدان و مخالفان به کار می رود، مرا واداشت یادآوری کنم من به «هر» اندیشه ای احترام نمی گذارم!

*****
تأکید من بر سر «هر» است و تلاش می کنم توضیح دهم چرا بیان «احترام متقابل به اندیشه یکدیگر» یا «احترام به اندیشه دیگران» مبهم و کشدار است، مورد بدفهمی و از همین رو سوء استفاده قرار می گیرد و مهم تر از همه، ربطی به بردباری و تحمل دیگران (تولرانس) و هم چنین اندیشه دمکرات و آزادی خواه ندارد.
هر دو مار است
در طول صد سال گذشته، با باز شدن پای ایرانیان به غرب و راه یافتن دستاوردهای فکری و اجتماعی جهان مدرن به درون مرزهای ایران، به دلایل مختلف که برای یافتن شان باید به تاریخ و پژوهش هایی که در این زمینه انجام شده اند مراجعه نمود، همواره خطر دفرمه شدن و تحریف مفاهیم انتقالی آنها را تهدید می کرد. انتقال از نظر ترجمه زبانی که ناگزیر از آفریدن واژه های تازه بود از یک سو و انتقال از نظر درک آن مفاهیم که چالش های تازه فکری را به ارمغان می آوردند از سوی دیگر، مهم ترین مشکلاتی بودند که جامعهِ در گورِ قرون نگاه داشته شدهِ ایران بر سر استفاده از دستاوردهای فرهنگی غرب با آن روبرو بود. و کیست که نداند روحانیت شیعه در این عقب ماندگی و در تشدید این مشکلات نقش ویژه بازی کرده و هنوز می کند. تنها یادآوری دو عرصه از پیشرفت های علمی کافیست تا خاطرات کسانی که هنوز عمرشان به آن دوران قد می دهد زنده شود و به یاد آورند «آخوندها» چگونه در برابر هر پیشرفتی در این دو عرصه غائله به راه می انداختند: پزشکی و بهداشت، و آموزش و پرورش. این هر دو در طول قرون در انحصار روحانیت و ملایان بود. هرگونه پیشرفت پزشکی و آموزشی دست آنها را از جیب مردم و مخاطبان پای منبر شان کوتاه می کرد. داستان واژه «مار» و شکل «مار» حکایتی گویا از ترفند آخوندها برای جلوگیری از گسترش آموزش و پرورش و با سواد شدن مردم است.
۱۵ خرداد ۱۳۴۲ به مثابه نقطه عطف اعتراض روحانیت به حق رأی زنان، اصلاحات ارضی و برابری حقوقی پیروان ادیان مختلف به عنوان روشن ترین نمونه سنگ اندازی روحانیت شیعه در راه پیشرفت جامعه و بهره برداری آن از دستاوردهای جامعه بشری در تاریخ معاصر ایران ثبت شده است. جمهوری اسلامی برچنان بستری شکل گرفت و اگر این نظام نتوانست آرزوی خود را در بسیاری موارد جامه عمل بپوشاند تنها به این دلیل بود که جامعه ایران در طول دهه های پس از انقلاب مشروطه به حقوقی دست یافته بود که دیگر بازپس گرفتن بسیاری از آنها امکان نداشت. تلاش کنونی جمهوری اسلامی که به ویژه در زمینه فرهنگی صورت می گیرد، خاکریز تازه ای در محدود کردن همان حقوق است. این که جمهوری اسلامی در این کار موفق نخواهد شد، موضوعی دیگر است. اما اینکه این تلاش مداوم در حال صورت گرفتن است و تأثیرات ویرانگر خود را بر جامعه و شهروندانش می نهد، واقعیتی است که نمی توان و نباید در برابر آن سکوت کرد. اندیشه ای که پشت این تهاجم فرهنگی علیه حقوق جامعه در زمینه آموزش و پرورش نهفته است، یکی از آنهایی است که نه تنها احترام پذیر نیست، بلکه باید با آن مبارزه نمود. این مبارزه اما نه با حذف بلکه با توضیح و روشنگری بی امان باید صورت گیرد به طوری که حاملان این اندیشه مخاطبان خود را تا جایی که ممکن است از دست بدهند. می گویم «تا جایی که ممکن است» زیرا این واقعیتی است که اندیشه های افراطی، حذف کننده و مخالف آزادی همواره مخاطبانی خواهند داشت که در شرایط مختلف، به ویژه هنگامی که اقتصاد جامعه در تنگناست، کم و زیاد می شوند.
نمونه ای را برایتان تعریف می کنم. در یکی از دوره های گذشته انتخابات پارلمانی در آلمان، حزب افراطی و راست گرای این کشور که هر بار بحث بر سر ممنوع کردن آن سیاستمداران و ژورنالیست ها را به خود مشغول می کند، توانست دو نماینده در شهر درسدن که در منطقه آلمان شرقی سابق قرار دارد، به مجلس بفرستد. گفتنی است که بیشترین راست های افراطی آلمان را در شهرهایی می توان یافت که چهل سال از سوی حکومت کمونیستی آلمان شرقی تربیت و بمباران تبلیغاتی شده بودند تا به «انسان والا» فرا رویند.
باری، رسم است که فرستنده های مهم تلویزیونی گزارش مداوم درباره انتخابات و نتیجه اش می دهند و پس از آن که شمار نمایندگان معلوم شد، فردی از احزابی که به پارلمان راه یافتند مورد مصاحبه در استودیوها قرار می گیرد. پس نماینده «حزب دمکرات ناسیونالیست آلمان» نیز در این گفتگو حضور یافت. به واژه «دمکرات» در نام این حزب نیز توجه کنید. خانم مصاحبه کننده که یکی از چهره های شناخته شده تلویزیون های دولتی و جدی آلمان است، پروا نکرد که اکراه و ناخشنودی خویش را از پیروزی حزب یادشده، در چهره و چند واژه ای که به کار برد، نشان دهد. بعد هم که نماینده آن حزب در پاسخ پرسش وی شروع به شعار دادن درباره «آلمان» کرد، کاملا قاطعانه حرف او را برید، میکروفن را از وی گرفت و به نماینده یک حزب دیگر داد و تهدید کرد که اگر وی به جای دادن پاسخ مشخص، به شعار و تبلیغات بپردازد، مجبور است عذر او را از این گفتگو بخواهد. من که جریان انتخابات های مختلف و گفتگوهای درباره آن را همواره دنبال می کنم، تا کنون در هیچ موردی چنین برخوردی ندیده بودم. و البته در سال هایی که در آلمان هستم، این نخستین بار بود که اعضای این حزب به پارلمان راه می یافتند.
بردباری سرکوبگرانه
به نظر من این روش درست و پسندیده است. به چه دلیل باید امکانات یک دولت دمکرات و یک جامعه باز را در اختیار افراد و اندیشه هایی قرار داد که هدفشان نابودی این دمکراسی و این آزادی است، حتا اگر در نام خود واژه «دمکرات» را یدک بکشند و با واژه «ناسیونالیست» بر «میهن پرستی» خویش تأکید نمایند؟! در نمونه بالا، اهمیت قضیه نه در آن حزب، نه در نماینده اش و یا دو نفری که وارد پارلمان شدند، بلکه در این بود که کسانی به آنها رأی داده بودند! رأی دهندگان بسی مهم تر از انتخاب شوندگان بودند. چگونه می شد این رأی دهندگان را از آن اندیشه دور ساخت تا نتوانند آن اندیشه را راهی نهادهایی کنند که درباره سرنوشت کشور تصمیم می گیرند؟ چگونه می توان قانون اساسی دمکراتیک و مبتنی بر حقوق بشر این کشور را از گزند این اندیشه ها دور داشت تا هرگز نتوانند با قدرتی که به دست می آورند به تغییر آن در جهت منافع خود بپردازند؟ با احترام به اندیشه آنها؟! قطعا، نه!
و اما آیا وضع در شرایط کنونی ما ایرانیان که زیر سلطه یک حکومت دینی خودکامه و سرکوبگر بسر می بریم، متفاوت است؟ حکومت و اندیشه اش به جای خود، که نیاز به توضیح ندارد. ولی آیا در طیف وسیعی که در مخالفت با آن شکل گرفته است، باید به هر اندیشه ای احترام گذاشت؟!
در اینجا پای «بردباری سرکوبگرانه» به میان می آید. این مفهوم از هربرت مارکوزه، معبود فکری جنبش دانشجویی دهه شصت اروپاست. او که چپگرا ولی منتقد برخی عقاید مارکس و به شدت مخالف مارکسیسم روسی بود، در جوانی به این دلیل نخواست تز استادی خود را نزد مارتین هایدگر، فیلسوف آلمانی، به پایان برساند که وی به شدت شیفته ناسیونال سوسیالیسم شده بود. چنین جمله ای از فیلسوفی مانند هایدگر، انسان را در مورد درک و شناخت فلاسفه نیز به شک و تردید می اندازد: «تنها و تنها پیشوا واقعیت امروز و آینده آلمان و قانون آن است». این «اندیشه» مربوط به چه سالی است؟ ۱۹۳۳! در همین تاریخ سی چهل ساله ایران بگردیم و ببینیم چند جمله و شعر و اعتقاد مشابه نسبت به بنیانگذار جمهوری اسلامی و حتا برخی دولتمردان آن پیدا می کنیم؟ اما فراموش نکنید: در میان طیف مخالفان جمهوری اسلامی نیز بگردید! کم موارد مشابه پیدا نمی کنید.
به هر حال، مارکوزه که در سال ۱۹۷۹ درگذشت و خاکسترش که در آمریکا نزد همسرش بود و بعد به فرزند و نوادگانش رسید، در سال ۲۰۰۳ در گورستانی در برلین در کنار هگل و برشت به خاک سپرده شد، پیش از آنکه هیتلر به قدرت برسد از آلمان رفت و ساکن آمریکا شد. او «بردباری سرکوبگرانه» را در سال ۱۹۶۵ و در جریان شکل گیری جنبش های دهه شصت میلادی نوشت و در آن به نقد «بردباری ناب» در برابر «همه» و «هر» اندیشه پرداخت. آشنایی من با آن به سال ها پیش باز می گردد و آنچه زیر نام «بردباری» در سال های اخیر در ایران شکل گرفت و تکرار گاه مبتذل «احترام به اندیشه یکدیگر» که در واقع برخی از آن به عنوان ابزاری برای بستن دهان منتقدان و مخالفان خود و یا فرد و گروه مورد علاقه خویش استفاده می کنند، مرا دوباره به یاد آن انداخت و خواستم بگویم که من به «هر» اندیشه ای احترام نمی گذارم!
من به فاشیسم و به به بنیادگرایی از هر نوعی که باشد، از جمله اسلامی، احترام نمی گذارم. من به چپ و راست افراطی، به اندیشه کمونیسم هنگامی که به سرکوب اندیشه های دیگر می پردازد و قدرت سیاسی را نردبان سلطه بی چون و چرا بر هر آنچه غیر از خود است می سازد، احترام نمی گذارم، همان گونه که اندیشه کسانی که زیر پوشش دمکراسی و لیبرالیسم به گونه ای مستقیم و نامستقیم به اندیشه های سرکوبگر پر و بال می دهند، مطلقا مورد احترام من نیست. از راه این «احترام نگذاشتن» است که می توان حکایت شکل مار و واژه مار را در آموزش مفهوم «بردباری» تکرار نکرد و مخاطبان خود را زیر نام بردباری به زیر چتر اندیشه های سرکوبگرانه نراند.
۱۲ نوامبر ۲۰۱۰

Share
This entry was posted in مقاله. Bookmark the permalink.

Comments are closed.