the journalist

ژورنالیست

مقاله

 

او اشتباه نکرد...

الاهه بقراط

 

فرخزاد نخستین خواننده و هنرمند ایران بود که تلاش کرد با امکانات اندکی که در اختیار داشت، جامعه را به نقد خود بنشاند. انقلاب اسلامی اما روند رشد طبیعی جامعه ایران را با انسدادی تاریخی روبرو ساخت. انسدادی که گویی از سر گذراندن پیامدهای فلاکت بار آن، تنها شرط وداع ایران با گذشته و گذار به آینده بود. فرخزاد بلافاصله دور دنیا راه افتاد تا از این انسداد بگوید، و بگوید که اختلاف این حکومت با حکومت پیشین بر سر آزادی و آزادگی نبود بلکه بر سر «توضیح المسائل» و این بود که آیا باید با پای چپ وارد خلا شد یا با پای راست!

*****

نوجوان بودم ولی آهنگ ها، بی پروایی و نقدی که در زبان تندش وجود داشت، مرا به برنامه هایش جذب می کرد. این بود که وقتی برای اجرای کنسرت به کاخ جوانان ساری آمد، خودم را به خواهران و برادرم که بزرگتر از من بودند، تحمیل کردم تا مرا هم با خود ببرند. مطابق مد آن زمان، پیراهن تنگ و کمرباریک نارنجی به تن داشت و با دستمال سفید عرق صورت و پیشانی اش را پاک می کرد. وقتی پس از اجرای برنامه در سالن غذاخوری کاخ جوانان با همان زبان تند شروع کرد همه چیز را دست انداختن، نمی شد فهمید شوخی می کند یا جدی می گوید، آن هم با ذهن هنوز کودکانه و بی تجربه من.

 

آن سالها

روز ششم اوت 1992 فریدون فرخزاد، هنرمند آگاه و آزاده ایران، با دهها ضربه چاقو در خانه خود در شهر بُن به قتل رسید. فکر می کنم در یادآوری خاطره هنرمندی که امروز «هنرمندان» کشورش را به آسانی می توان خرید و فروش کرد، هیچ سخنی گویاتر از حرف های خودش نیست که نه از تعهد و وام هنرمند به مردم، بلکه فقط از خود و تعهد خویش به مردمی سخن می گوید که با «پول» آنها،  اگرچه کوتاه، ولی خوب زندگی کرد:

«سالها قبل وقتی که در کشور یونان حکومت پادشاهی یونان سرنگون شد، روشنفکران یونانی و در صدر آن روشنفکران، هنرمندان معروف یونان مثل تئودراکیس، و خانم ملینا مرکوری که امروز وزیر فرهنگ دولت یونان است، که دولت سوسیالیستی هم هست، به دور دنیا راه افتادند و مشغول مبارزه شدند برای آزادی کشورشان و مردم کشورشان. این یک  مثال کوچک است برای اینکه بدانید چرا من به به دور دنیا راه افتادم.

من فکر می کنم که هنرمند، معلم اخلاق اجتماع اش نیست و هنرمند وظیفه خاصی هم ندارد که تکلیف ملتی را روشن کند. ولی فکر می کنم که وظیفه هنرمند، هنرمندی که به خاطر مردم بالا رفته، از مردم بهره مالی گرفته، و خیلی خلاصه و ساده بگویم، با پول مردم، اگرچه با کار هنری اش، ولی با دستمزدی که از مردم به دست آورده خوب زندگی کرده، وظیفه دارد در زمانی که ملتی گرفتار می شود و کشوری در بند است راه بیفتد و حداقل کاری که می تواند بکند این است که حرف بزند.

من نمی گویم که اگر من حرف زدم، مردم ایران باید حرف های مرا حتما گوش بکنند و قبول بکنند. نه، من انسان آزاده ای هستم و فکر می کنم که فقط باید بگویم. شما می خواهید حرف های مرا گوش بکنید، قبول بکنید یا می خواهید نکنید. ولی وظیفه یک هنرمند گفتن مطالب و گفتن واقعیت است. بنا بر این از همه چیز بریدم، از پدر، مادر، خواهر، برادر و سگ و گربه، از همه چیز که داشتم بریدم، از تمام مادیات، از تمام مسائل روحی، عشقی، غذایی، از هر چه که فکر می کنید بریدم، دور دنیا راه افتادم برای اینکه برای مردم کشورم قدمی بردارم. ممکن است که بعضی ها به این قدم من ارج نگذارند وآن را نپسندند، آن مسئله بعضی ها هست. اما وظیفه من است به عنوان انسان زنده ایرانی  به دور دنیا بروم و این قدم را بردارم. بعدها مردم خواهند گفت که آیا درست قدم برداشتم یا اینکه اشتباه کردم.

خوشبختانه همیشه انسانی سیاسی بودم. اگر که من در گذشته سلطنت طلب می بودم و یا وزیر می بودم، یا وکیل می بودم یا منافع بخصوصی می بردم از حکومتی که سابق بر این، در کشور ما وجود داشت و امروز می آمدم و به خاطر آن حکومت مبارزه سیاسی می کردم خیلی ها، بخصوص گروه های چپی می توانستند به من بگویند که تو وزیر بودی، وکیل بودی،  منافع خاصی داشتی، صاحب صنایع بودی، نمی دانم، مدیر عامل بودی و به خاطر منافع شخصی ات آمدی و داری از چیزی دفاع می کنی. خوشحال هستم که نه از صاحبان صنایع بودم، نه هرگز وزیر بودم، نه وکیل بودم، بلکه انسانی آزاد بودم و آزاده. اما سیاسی بودم. و اگر امروز از چیز خاصی اینجا دفاع بکنم، هیچ کسی، بخصوص گروه های چپ نمی توانند به من لکه ای بچسبانند که داری از رژیمی دفاع می کنی که خودت در آن شغلی و سهامی و منفعتی داشتی. من امروز هم که در آمریکا هستم، اگر همین الان به یکی از کاباره های لس آنجلس بروم چنان منافعی خواهم داشت که هیچ چپی در دنیا آنقدر منفعت به دست نخواهد آورد ولی نه هرگز دنبال منافع بودم و نه هستم.  منفعت من، منفعت ملت ما هست و بهره ای که  من از کارم می برم بهره ای است که نصیب کشورمان و ملت مان خواهد شد. من این طور فکر می کنم، شاید اشتباه بکنم. من قانون ساز نیستم و هیچ کدام از حرف هایی که می زنم قانون نیستند. می توانید آنها را راحت رد بکنید.

من انسان سیاسی بودم. از ده دوازده سالگی سیاسی بودم. چپ بودم. به جناح چپ علاقه شدیدی داشتم. خیلی زود به اروپا رفتم. در آلمان غربی درس خواندم. در آنجا طبیعتا با احزابی که وجود داشتند نزدیکی سیاسی پیدا کردم بخصوص با حزب سوسیال دمکرات که ویلی برانت و  این اواخر هلموت اشمیت، رهبران آن حزب بودند. علاقه شدیدی به این حزب داشتم. شدیدا چپ گرا بودم. رشته تحصیلی ام مارکس شناسی بود. یکی از معدود مارکس شناسان ایران هستم. دکتر حقوق هستم در رشته مارکس شناسی و طبیعتا وقتی کسی مارکس را می شناسد حتما نمی تواند طالب آدولف هیتلر هم باشد. مثل تمام جوان هایی که در کشورهای کاپیتالیستی زندگی می کنند چپگرا بودم و اتفاقا تمام جوانانی هم که در کشورهای سوسیالیستی زندگی می کنند، غربی فکر می کنند. وقتی در آنجا بلوایی می شود، شورشی می شود، نیمچه انقلابی می شود، جوان  ها احساس غربی بودن دارند. لهستان بهترین نمونه اش است. جوان ها اکثرا غربی فکر می کنند و از چیزهایی دفاع می کنند که به مارکس اصلا ربطی ندارد. بنابراین، آدم سیاسی ای بودم و تحصیلاتم سیاست بوده. وقتی هم که به ایران برگشتم، آدم بسیار سیاسی بودم و همیشه هم دلم می خواست که استاد دانشگاه یا دیپلمات باشم. اما از هنرم استفاده کردم، هنری که در من نهان بود و من اطلاعی از آن نداشتم. به ناچاری دنبال شغلی رفتم در تلویزیون، و خُب، گفتند که من هنرمند هستم. شاید هنرهای دیگری هم می داشتم آن موقع که خودم از آن خبر نداشتم. که بعد در این دو سه سال [فعالیت در تلویزیون] کشف کردم آنها را. مثلا نویسندگی، مثلا شعر گفتن، و در این مدتی که در ایران خمینی زندگی کردم، دو سه جلد کتاب فارسی، هم ترجمه کردم، هم سرودم.»

 

و سالهای بعد

در توضیح فکر و عمل فرخزاد، چیزی بر سخنان بالا که سالها پیش، در یک گفتگوی تلویزیونی مطرح کرد، نمی توان افزود. سالهایی که اردوگاه سوسیالیسم در هم فرو می پاشید و هنوز کسی نمی خواست باور کند بسی بیش از آنکه جوانان کشورهای کاپیتالیست به «چپ» علاقه داشته باشند، جوانان کشورهای موسوم به «سوسیالیسم واقعا موجود» به غرب و دستاوردهای آن علاقه نشان می دهند تا این که سرانجام پرده آهنین را دریدند و دیوار میان دو بلوک شرق و غرب را فرو ریختند. زمانی که فریدون فرخزاد از خود و گرایش جوانان دو قطب سخن می گفت، تازه لهستان بود که گردن کشی را در برابر برادر بزرگ آغاز کرده بود. فرخزاد اما چند سالی بعدتر، درستی ادعای خود را درباره علاقه جوانان پشت دیوار به جهان باز تجربه کرد، اگر چه پس از آن دو سه سالی بیش زنده نماند تا در طول سالیان گذشته، این علاقه را در جوانان و نسل جدید ایران نیز ببیند و در خرداد 88 شاهد جنبشی گردد که وی به خاطر آن به دور دنیا راه افتاده بود و «حرف» می زد تا نه تنها «وظیفه» خود را به عنوان یک «انسان ایرانی» انجام داده باشد، بلکه بر سر آن حتی جان ببازد.

گذشت زمان نشان داد فرخزاد چه آن زمان که به عنوان «شومن» دریچه جدیدی را در برنامه های سرگرم کننده تلویزیون ایران گشود و چه زمانی که زبان تند و تیزش را علیه انقلاب اسلامی و حکومت دینی برآمده از آن به کار گرفت، اشتباه نکرد.

فرخزاد نخستین خواننده و هنرمند ایران بود که در شوهای خود از زنان و حقوق آنها، از مسائل جهان آن روز مانند جنگ ویتنام، از لزوم گسترش آگاهی و علیه برخی سنت های دست و پاگیر اجتماعی سخن می گفت و به سود معلولان و کودکان پرورشگاه  کنسرت برگزار می کرد و میکروفن به دست در خیابان ها به راه می افتاد تا چهره واقعی ایران را در محدوده امکانات اندکی که در اختیار داشت به نمایش بگذارد و جامعه را به نقد خود بنشاند.

روند رشد طبیعی جامعه ایران اما با انقلاب اسلامی با انسدادی تاریخی روبرو شد. انسدادی که گویی از سر گذراندن پیامدهای فلاکت بار آن، تنها شرط وداع ایران با گذشته و گذار ایرانیان به آینده بود. فرخزاد بلافاصله دور دنیا راه افتاد تا با هنری که داشت و وظیفه ای که برای خویش قائل بود، از این انسداد بگوید، و بگوید که اختلاف این حکومت با حکومت پیشین بر سر آزادی و آزادگی نبود (کنسرت لندن 1362) بلکه بر سر «توضیح المسائل» و بر سر این بود که آیا باید با پای چپ وارد خلا شد یا با پای راست!

ولی سالها باید می گذشت تا مردم کوچه و بازار نیز در ایران، همان زبانی را به کار بگیرند که وی در کنسرت  های خود به کار می برد. زبانی که در دهه سیاه شصت که «روشنفکران» مورد انتقاد فرخزاد برای شکوفایی انقلاب شکوهمندشان، همچنان چشم بر خون هایی می بستند که در زندان ها جاری بود، حقیقت گوتر از آن بود که جمهوری اسلامی بتواند اجازه دهد همچنان بماند و بگوید.

فریدون فرخزاد در به دور دنیا راه افتادن و حرف زدن و روشنگری هایش که سرانجام مخاطبان خود را در میان نسل های جوانتر یافت، بی تردید اشتباه نکرد. اشتباه او در این بود که درنیافت نباید  فریب خورد و هر کس و ناکسی را به خانه و حریم خصوصی خویش راه داد، و به این ترتیب مانند بسیاری از مخالفان شناخته شده ای که توسط رژیم به قتل رسیدند، راه نابودی خویش را بر جمهوری اسلامی هموار ساخت.

----------------------------------------------

گفتگوی تلویزیونی فریدون فرخزاد را که از یوتیوب حذف شده است، می توانید از طریق سایت کیهان لندن در این نشانی ببینید و بشنوید:

http://www.kayhanpublishing.uk.com/Pages/archive/Postchi/Music/Farrokhzad.wmv

 

30 ژوییه 2010

 

 

| © 2010 | | alefbe - journalist | | berlin | | germany |